Lịch sử Ấn độ: tìm hiểu văn minh Harappa

happara civilzation

Văn minh thung lũng sông Ấn hay văn minh Harappa

NCS. Nguyễn Trần Tiến

Khoa Lịch sử  Đại học Ravenshaw,

Cuttack Orissa, Ân Độ

Văn minh là trật tự xã hội nhằm mục đích tăng nhanh sự phát minh sáng tạo văn hoá, Từ “ văn minh ” – civilization Open tiên phong ở Pháp vào thế kỷ 18 nói lên niềm tin và khát vọng của con người vào tân tiến xã hội. Sau đó dùng để chỉ những mô hình xã hội khác nhau kể từ khi con người ra khỏi thời tiền sử, đặc biệt quan trọng để chỉ những nền văn minh cổ đại như Hy Lạp, Lưỡng Hà, Nước Trung Hoa, Ấn Độ … Văn minh là sự phối hợp khá đầy đủ những yếu tố tiên tiến và phát triển tại thời gian xét đến để tạo nên, duy trì, quản lý và vận hành và tiến hoá xã hội loài người. Các yếu tố của văn minh hoàn toàn có thể hiểu gọn lại là di sản tích luỹ tri thức, niềm tin và vật chất của con người kể từ khi loài người hình thành cho đến thời gian xét đến .

Trước khi tìm hiểu và khám phá nền văn minh Harappa, tất cả chúng ta hãy khám phá xem thế Văn minh là gì để từ đó ứng chiếu với những phát hiện khảo cổ học và suy luận của những nghiên cứu và điều tra, khảo cổ học và sử học .
Có nhiều định nghĩa về Văn minh. Một định nghĩa mang đặc thù bao hàm nhất cho rằng một nền văn minh là một xã hội phức tạp, biểu lộ phẩm chất tiên tiến và phát triển từ một xã hội đồng nhất. Mọi dân cư sinh sống trong xã hội cùng một văn hoá, nhưng không phải toàn bộ mọi dân cư đều sống trong nền văn minh. V. Gordon Childe đã đưa ra 10 đặc thù chung nhất so với một nền văn minh và nền văn minh Harappa mang những nét mang đăc trưng của một nền văn minh đô thị :

  1. Trình độ kỹ thuật nông nghiệp : đạt mức độ cao, con người sử dụng sức mạnh, canh tác luân canh và biết sử dụng thủy lợi. Điều này giúp hình thành một những tầng lớp nông dân tạo ra một lượng thặng dư về thực phẩm .
  2. Mâu thuẫn giữa những những tầng lớp : không phải hàng loạt dân cư dồn hết thời hạn cho việc kiếm thức ăn. Việc này sẽ thức đẩy dẫn đến sự phân loại những những tầng lớp dân cư. Xã hội sẽ dôi dư những lực lượng dân cư chăm sóc đến những nghành nghề dịch vụ không thuộc lao động trong nông nghiệp như, kiến thiết xây dựng, cuộc chiến tranh, khoa học hoặc tôn giáo. Điều này chỉ hoàn toàn có thể đạt được nếu xã hội nói đến có một lượng thặng dư thức ăn dồi dào .
  3. Hình thành nên những TT đô thị : Sự tập trung chuyên sâu của một lượng lớn mẫu sản phẩm phi nông nhiệp vào khu vực định cư cố định và thắt chặt, gọi là đô thị .
  4. Hình thành nên hình thái tổ chức triển khai xã hội : cần phải có một thủ lĩnh hoặc là người đứng đầu những mái ấm gia đình quý tộc hoặc là đảng phái để quản lý và điều hành xã hội ; hoặc là hình thái nhà nước, ở đó những tầng lớp quản lý được sự tương hỗ của một chính phủ nước nhà hay quan lại. Sức mạnh chính trị phải được tập trung chuyên sâu bên trong đô thị .
  5. Có người đứng đầu / những tầng lớp quản lý : phần lương thực, thực phẩm sản xuất ra được quản lý và vận hành bằng thể chế hóa của những tầng lớp quản lý, chính phủ nước nhà hay quan lại .
  6. Tôn giáo : Thể chế phức tạp, xã hội trật tự như một sự ngăn nắp của tôn giáo và giáo dục, đối nghịch với nó là một xã hội kém về tín ngưỡng và giáo dục thấp .
  7. Kinh tế : Sự tăng trưởng của một hình thái phức tạp của nền kinh tế tài chính thương mại. Cái này đưa đến sự hình thành nền thương mại trên cơ sở sử dụng tiền tệ và khu thương mại tập trung chuyên sâu – chợ .
  8. Sự giàu sang ở mức độ cao hơn một xã hội đơn lẻ .
  9. Sử dụng những công cụ lao động : Có sự thông dụng của những công nghệ tiên tiến mới do những lực lượng không bộn bề vào những việc làm tìm kiếm thực phẩm. Trong rất nhiều nền văn minh sơ khởi, công nghệ tiên tiến luyện kim là một văn minh cốt lõi .
  10. Chữ viết : Có sự tăng trưởng can đảm và mạnh mẽ về hội họa, gồm có cả chữ viết .

Như vậy, để vật chứng được rằng, Harappa là một nền văn minh đô thị, tất cả chúng ta hãy đi tìm hiểu và khám phá từng đặc trưng của nó .
Cách đây vài ngàn năm, lịch sử vẻ vang đã ghi nhật sự sống sót một nền văn minh tăng trưởng tỏa nắng rực rỡ ở thung lũng sông Ấn. Nằm ở Pakistan và miền tây Ấn Độ thời nay, đó là văn hóa truyền thống đô thị sớm nhất của tiểu lục địa Ấn Độ. [ Indus Valley Civilization ( 1990 ) In Encyclopedia Britannica. ( p. 302 ). Chicago, IL. ] Nền văn minh Thung lũng sông Ấn theo đúng tên gọi của nó bao trùm một diện tích quy hoạnh bằng cả Tây Âu. Nó là nền văn minh lớn nhất trong bốn nền văn minh cổ đại Ai Cập, Lưỡng Hà, Ấn Độ và Trung Quốc. Văn minh lưu vực sông Ấn cũng còn được gọi là Văn hóa Harappa theo địa điểm của một trong những nơi khai thác chính là một nền văn minh thời Cổ đại tăng trưởng vào khoảng chừng thời hạn từ năm 2.800 – 1.800 TCN nằm bên trái nhánh sông Ravi – một trong năm nhánh của sông Ấn hay còn gọi là Punjab và nằm về phía tây-bắc của tiểu lục địa Ấn Độ. Một tên gọi khác của nền văn hóa truyền thống này, nền văn minh Sindhu-Sarasvati, dựa trên thuyết cho rằng nền văn minh này là nền văn minh đã được nhắc đến trong văn học Veda. Tuy nhiên, trong tổng thể những nền văn minh này thì đây được xem là nền văn minh ít được biết nhất. Điều này là do chữ viết của nền văn minh Indus vẫn chưa được giải thuật. Có nhiều dấu tích của những con chữ được tìm thấy trên những mảnh gỗm bị vỡ, những con dấu, hay bùa hộ mệnh, nhưng những nhà ngôn ngữ học và những nhà khảo cổ đã gắng để hoàn toàn có thể giải thuật nó .
Sau đó, những nhà nghiên cứu đã phải dựa vào vật tư mang tính văn hóa truyền thống còn sót để từ đó cho họ cái nhìn thâm thúy vào đời sống của người dân Harappan. [ Kenoyer, Jonathan. ( July 2003 ) Uncovering the keys to lost Indus cities. Scientific American. pg 71. ] Harappan là tên được đặt cho người dân thời kỳ cổ đại thuộc nền văn minh Thung lũng Ấn. Bài viết này sẽ được tập trung chuyên sâu hầu hết vào hai thành phố lớn nhất của Harappa và Mohenjo-Daro, và những gì đã được phát hiện ở đó .

Phát hiện và khám phá nền văn minh sông Ấn  – Harappa

Việc phát hiện ra nền văn minh Thung lũng Indus lần tiên phong vào năm 1800 bởi người Anh. Việc ghi chép lại tiên phong là do một đào ngũ quân đội Anh, James Lewis, người đã được xem như một kỹ sư người Mỹ vào năm 1826. Ông nhận thấy sự hiện hữu của những đống di tích lịch sử tại một thị xã nhỏ ở Punjab gọi là Harappa. Vì Harappa là thành phố tiên phong được tìm thấy, và những phái hiện sau đó đều được gọi là nền văn minh Harappan .
Thành phố Harappa đổ nát đã được biết đến từ lâu và được Charles Masson miêu tả lần tiên phong vào năm 1844 trong quyển Narrative of Various Journeys in Balochistan, Afghanistan and The Panja của ông như thể “ một pháo đài trang nghiêm xây bằng gạch nung từ đất sét đã bị hủy hoại ”, tầm quan trọng của nó chỉ được nhận ra rất lâu sau đó .
Alexander Cunningham, người đứng đầu Viện Khảo cổ học Ấn Độ đã đến khu vực này vào năm 1853 và năm 1856 trong khi tìm kiếm những thành phố mà người hành hương Trung Quốc đã đặt chân trong thời kỳ Phật giáo. Sự hiện hữu của một thành phố cổ đã được khẳng định chắc chắn trong 50 năm sau, nhưng không ai có bất kể ý tưởng sáng tạo về tuổi tác hoặc tầm quan trọng của nó. Vào năm 1872, những phế tích bằng gạch đã bị lấy đi đã làm hủy hoại hầu những tầng trên của những khu vực này. Năm 1857 trong lúc kiến thiết xây dựng đường tàu hỏa Đông Ấn từ Karatschi đến Lahore người Anh đã sử dụng gạch tìm thấy trên một cánh đồng đổ nát gần Harappa để củng cố con đường tàu hỏa này. Vì thế mà thực trạng những di chỉ còn lại ở Harappa xấu hơn rất nhiều so với ở Mohenjo-Daro. Mohenjo-Daro cũng được biết đến từ lâu nhưng ở đấy người ta chỉ chăm sóc đến những phần còn lại của một tu viện Phật giáo từ thế kỷ thứ 2 SCN được thiết kế xây dựng trên những đống đổ nát cũ. Alexander Cunningham đã thực thi một cuộc khai thác nhỏ tại đây và phát hiện 1 số ít đồ gốm cổ xưa, 1 số ít công cụ bằng đá, và con dấu bằng đá. Ông công bố phát hiện của mình và nó tạo ra sự tò mò nghiên cứu và điều tra của những học giả .
Năm 1912 J. Fleet tìm thấy trong vùng đất thuộc địa Anh thời xưa nhiều con dấu với chữ viết chưa được biết đến, lôi cuốn sự chăm sóc của giới khoa học tại châu Âu. Nhưng Phải đến năm 1920 việc triển khai khai thác một cách trang nghiêm mới mở màn diễn ra tại Harappa. Ngài John Marshall, về sau là giám đốc Viện Khảo cổ học của Ấn Độ, mở màn một cuộc khai thác mới tại Harappa. Cùng với phát hiện từ một nhà khảo cổ học, những người đã được khai thác tại Mohenjo Daro, Marshall tin rằng những gì họ đã tìm thấy cho vật chứng về một nền văn minh mới đã được khai thác lớn hơn bất kể những nền văn minh họ đã từng biết đến. [ Kenoyer, Jonathan. ( 1998 ). Ancient Cities of the Indus Valley Civilization. Oxford, Thành Phố New York. Oxford University Press. 20-21 ] .
Tuy nhiên, những cuộc khai thác đã không được thực thi trong vòng 40 năm cho đến năm 1986 khi nguyên giáo sư George Dales của Đại học California tại Berkeley đã thiết lập dự án Bất Động Sản khảo cổ Harappan, còn gọi là HARP. Đây là nỗ lực nghiên cứu và điều tra đa ngành gồm có những nhà khảo cổ học, ngôn ngữ học, sử học, và nhà trái đất học vật lý .
Từ khi xây dựng dự án Bất Động Sản HARP, Jonathan Mark Kenoyer đã từng là đồng giám đốc và giám đốc đảm nhiệm trình độ của dự án Bất Động Sản. Kenoyer sinh ra ở Shillong, Ấn Độ, và dành hầu hết tuổi trẻ của mình ở đây. Ông liên tục theo học tại Đại học California tại Berkeley và hiện là giáo sư nhân chủng học tại Đại học Wisconsin-Madison, và dạy khảo cổ học và công nghệ tiên tiến cổ đại. Tập trung chính Kenoyer là về nền Văn minh lưu vực sông Ấn nơi ông đã thực thi điều tra và nghiên cứu trong vòng 23 năm qua. Khi còn là sinh viên, Kenoyer được đặc biệt quan trọng chăm sóc đến công nghệ tiên tiến điều tra và nghiên cứu thời cổ đại. Ông đã làm rất nhiều việc làm cố gắng nỗ lực để tái tạo những quy trình được sử dụng bởi những người cổ đại trong sản xuất đồ trang sức đẹp và đồ gốm. Một trong những nỗ lực tiên phong của ông trong việc tái tạo làm những loại vòng bằng vỏ sò sau đó đã được đồng tác giả với George Dales và xuất bản một bài báo. Luận án tiến sỹ của ông đã được dựa trên nghiên cứu và điều tra này, và luận án của ông là một mốc quan trọng trong nghành nghề dịch vụ khảo cổ học thực nghiệm và khảo cổ – nhân chủng học, ngoài việc nghiên cứu và điều tra thao tác chế tác vỏ sò của người dân Harappan .
Hiện nay, Kenoyer là trợ lý của đồng giám đốc Richard Meadow của Đại học Harvard và Rota Wright của Đại học Thành Phố New York. Kenoyer sử dụng một cách tiếp cận khảo cổ học theo ngữ cảnh. Công việc của ông được đặc trưng bởi việc sử dụng những dẫn chứng lạnh để vẽ phác thảo của nền văn minh cổ đại .
Từ năm 1931, tại Mohenjo-Daro hơn 10 ha của thành phố đã được khai thác, sau đấy chỉ còn những khai thác nhỏ, trong đó là cuộc khai thác năm 1950 của Sir Mortimer Wheeler. Sau khi thuộc địa Anh được chia cắt năm 1947, khu vực dân cư của văn hóa truyền thống Harappa được chia thành một phần thuộc Pakistan và một phần thuộc Ấn Độ. Sau đó, tại Pakistan, người Mỹ, người Pháp, người Anh và người Đức đã cùng với những nhà khảo cổ học người Pakistan liên tục việc làm điều tra và nghiên cứu trong khi tại Ấn Độ là ngành khảo cổ học Ấn. Đã và đang có nhiều ảnh hưởng tác động lớn đến công cuộc nghiên cứu và điều tra nền văn hóa truyền thống tuy nhiên Ấn, bên cạnh những nhà khảo cổ học khác, là người Anh Aurel Stein, người Ấn Nani Gopal Majumdar và người Đức Michael Jansen .
Như vậy, hoàn toàn có thể nói rằng chỉ đến năm 1922, khi những nhà khảo cổ học người Anh trên đường đi tìm dấu vết của Alexander Đại đế tò mò những phần còn lại của một nền văn hóa truyền thống chưa được biết đến trong chủ quyền lãnh thổ của Pakistan ngày này, nền văn hóa truyền thống cổ tăng trưởng cao này mới được biết đến. Nền văn minh này trải dài gần khắp chủ quyền lãnh thổ Pakistan ngày này cũng như nhiều phần của Ấn Độ và Afganistan trên một diện tích quy hoạnh là 1.250.000 km² và như vậy so về diện tích quy hoạnh lớn hơn Ai Cập cổ đại và nền văn minh Lưỡng Hà ( Mesopotamia ) cộng lại. Bên cạnh hai nền văn hóa truyền thống này, nền văn minh sông Ấn là một trong ba nền văn minh truyền kiếp nhất của quốc tế. Ngay từ thời đấy người ta đã biết đến quy hoạch đô thị, chữ viết và kiến trúc. Cho đến nay có hơn 1.050 di chỉ đã được xác lập, phần nhiều dọc theo sông Ấn. Trên 140 thành phố và làng mạc đã được tìm thấy. Hai TT đô thị lớn nhất là Harappa và Mohenjo-Daro, cạnh bên đó còn có nhiều thành phố lớn như Dholavira, Ganweriwala, Lothal và Rakhigarhi. Trong thời kỳ nở rộ, nền văn hóa truyền thống sông Ấn được phỏng đoán có trên 5 triệu dân cư. Nguồn tài liệu về văn hóa truyền thống Harappa, trái ngược với 2 nền văn hóa truyền thống tại Ai Cập và Lưỡng Hà, rất đáng tiếc là còn rất mỏng dính. Chỉ khoảng chừng 10 % làng mạc của họ là đã được khai thác, chữ viết chưa được giải thuật và việc nền văn hóa truyền thống này biến mất bất ngờ đột ngột từ khoảng chừng 1.900 TCN cũng chưa được lý giải .

Dân cư và đô thị

Mohenjodaro_Sindh

Cho đến nay, thành phố lớn nhất được tìm thấy trong thung lũng sông Ấn là Mohenjo Daro, đồi của người chết – The mound of death, nằm trong tỉnh Sindh của Pakistan thời nay, ngay cạnh sông Ấn. Cùng với những di chỉ khảo cổ quan trọng khác như Kot Diji, Lothal và Harappa, đặc thù của Mohenjo Daro là kiến trúc như nhau trong kiến thiết xây dựng thành phố, đặc biệt quan trọng là trong mạng lưới hệ thống cung ứng nước và mạng lưới hệ thống nước thải. Các thành phố được kiến thiết xây dựng tựa như như một bàn cờ, chứng tỏ cho những hiểu biết văn minh trong khoa vệ sinh và quy hoạch đô thị ..
Mặc dù, cũng hoàn toàn có thể nền văn minh Harappa sống sót trước đó nhưng thời kỳ tăng trưởng bùng cháy rực rỡ nhất là vào khoảng chừng từ 2600 – 1900 TCN, lưu lại đỉnh điểm của tăng trưởng kinh tế tài chính và tăng trưởng văn minh đô thị. Việc tính niên đại bằng chiêu thức sử dụng radio carbon, cùng với việc so sánh những hiện vật, đồ gốm phát hiện được đã xác lập được niên đại hình thành thành phố Harappa và những thành phố khác ở vùng sông Indus. Đây hoàn toàn có thể coi là thời kỳ hoàng kim của nền văn minh Harappa. Thời kỳ này đã tận mắt chứng kiến việc tăng trưởng công nghệ tiên tiến thủ công bằng tay, thương mại, và lan rộng ra đô thị. Lần tiên phong trong lịch, có vật chứng cho thấy nhiều người dân thuộc những những tầng lớp khác nhau với nhiều mô hình nghề chung sống với nhau. Giai đoạn 2800 – 2600 TCN còn được gọi là thời kỳ Kot Diji, Harappa đã tăng trưởng thành một TT kinh tế tài chính tăng trưởng mạnh với nhiều thị xã và những TT kinh doanh lớn. Cùng với Harappa, những thành phố khác thung lũng Indus đã được thiết kế xây dựng và thiết kế theo quy hoạch kiến trúc theo hinh ô. Thành phố được kiến thiết xây dựng theo quy mô lưới giống với khuynh hướng của đường phố và những tòa nhà được phong cách thiết kế theo quy hoạch đơn cử. Để tạo thuận tiện cho việc tiếp cận những thành phố khác và để phân biệt khu vực tư nhân và công cộng, thành phố và đường phố được tổ chức triển khai đặc biệt quan trọng. Các thành phố có nhiều giếng nước, và một mạng lưới hệ thống thoát nước rất phức tạp. Tất cả những nhà của người dân Harappan được trang bị Tolet, phòng tắm, và nước thải cống rãnh mà đổ vào mạng lưới hệ thống thoát nước lớn hơn và sau cuối ngọt ngào bùn phì nhiêu được sử dụng vào mục tiêu làm nông nghiệp. Nhà dân trong những thành phố tại khu vực phía dưới được kiến thiết xây dựng rất hài hòa và hợp lý và được cấu trúc từ gạch đất sét nung. Khoảng 50 % nhà có diện tích quy hoạnh từ 50 m² đến 100 m², cũng khoảng chừng từng ấy nhà có diện tích quy hoạnh giữa 100 m² và 150 m² và 1 số ít ít có diện tích quy hoạnh lớn từ 210 m² đến 270 m². Thông thường chúng gồm có một sân trước tiếp nối ra đường bằng một phòng ở phía trước, từ đấy hoàn toàn có thể đi đến những căn phòng chính, được sắp xếp chung quanh sân. Sân này chính là nơi hoạt động và sinh hoạt hằng ngày. Trên những căn phòng thường có sân thượng, có cầu thang đi lên. Một căn nhà thường thì có Tolet riêng, nằm nhìn ra đường phố và được liên kết với mạng lưới hệ thống thoát nước công cộng. Nhà có giếng riêng cung ứng nước. Mức độ cung ứng và thải nước rất cao, vài vùng của Pakistan và Ấn Độ ngày này vẫn chưa đạt lại được mức độ này. Điều đáng kinh ngạc so với những nhà khảo cổ khi phát hiện ra cách sắp xếp trang và phong thái tạo tác trên toàn khu vực sông Ấn có những nét tương đương. Điều này chứng tỏ rằng rằng có sự thống nhất cơ cấu tổ chức kinh tế tài chính và xã hội ở thành phố này .
Mohenjo-Daro là thành phố được khảo sát tốt nhất của văn hóa truyền thống sông Ấn. Trong những thập niên 1920 và 1930, Cơ quan khảo cổ Anh đã tổ chức triển khai khai thác rộng khắp tại đây và đào lộ thiên nhiều hầu hết của thành phố đã trọn vẹn bị chôn vùi trong bùn lầy của sông Ấn 4.500 năm trước đó. Thành phố được thiết kế xây dựng trên một nền tự tạo làm bằng gạch đất sét và bằng đất được xem như thể để bảo vệ chống lụt. Cạnh một vùng nằm cao hơn, rộng 200 m và dài 400 m, được xem là thành lũy, là một vùng được coi như là khu dân cư, nơi có nhiều nhà dân. Giữa 2 khu vực này là một khoảng chừng trống rộng 200 m. Các con đường chính có nhiều ngang 10 m chạy xuyên qua thành phố theo hướng Bắc-Nam và đường nhỏ thẳng góc với đường lớn theo hướng Đông-Tây, từ đó hình thành những khu nhà cho người dân thành phố. Trong khu thành lũy mà mục tiêu vẫn chưa rõ có một bể nước được làm bằng một loại gạch đặc biệt quan trọng nung từ đất sét, được mày mò trong năm 1925, có độ lớn vào khoảng chừng 7 m x 12 m và hoàn toàn có thể đi lên qua 2 cầu thang. Bể nước được phủ bọc bởi một lối đi, có một giếng nước cung ứng riêng trong một phòng cạnh đó. Người ta vẫn chưa rõ đây là một bể nước để tắm rửa trong nghi lễ hay là một hồ bơi công cộng. Cũng trên nền này là một căn nhà lớn làm từ gạch nung được xem như là kho trữ ngũ cốc mặc dầu tính năng này chưa được chứng tỏ .

Drainage systemDifferent layers

Trong việc quy hoach đô thị, việc thống nhất về chỉ số của những viên gạch dùng để kiến thiết xây dựng tại những thành phố Indus là toàn bộ thống nhất về kích cỡ. Dương như như kích cỡ gạch tiêu chuẩn đã được lao lý và được sử dụng trong việc thiết kế xây dựng những thành phố. Bên cạnh việc sự dụng giống hệt size gạch, việc cân đo lường cũng được thống nhất và sử dung chung cho những vùng thuộc văn minh Harappa. Các quả cân ghi khối lượng đo lường và thống kê đã được tìm thấy cho thấy độ đúng chuẩn đáng kể. Họ theo một mạng lưới hệ thống nhị phân thập phân : 1, 2, 4, 8, 16, 32, lên đến 12.800 đơn vị chức năng, nơi một đơn vị chức năng khối lượng khoảng chừng 0,85 gram. Một số khối lượng quá nhỏ mà họ hoàn toàn có thể đã được sử dụng bởi những nhà kim hoàn để thống kê giám sát sắt kẽm kim loại quý. [ Feurstein, George, Kak, Subash, Frawley, David. ( 2001 ) In Search of the Cradle of Civilization. Wheaton, Illinois. Quest Books. 83 ]

Kinh tế

Kinh tế giao thương: nền kinh tế Harappa lúc bấy giờ khá đa dạng và đặc biệt là dựa trên cơ sở một nền thương mại được ưu đãi bởi nhiều tiến bộ trong kỹ thuật vận tải. Các tiến bộ này không những bao gồm xe do bò kéo rất giống những loại xe này ngày nay tại Nam Á mà còn cả các loại tàu lớn nhỏ. Phần lớn những con tàu này được phỏng đoán là tàu buồm có đáy bằng như vẫn còn nhìn thấy trên sông Ấn ngày nay. Các nhà khảo cổ học đã khám phá ra phần còn lại của một con kênh đào lớn và bến cảng gần Lothal tại bờ biển Ả Rập. Đường thủy chính là trụ cột của hạ tầng cơ sở vận tải thời đấy. Dựa và các đồ tạo tác còn sót lại của  nền văn minh sông Ấn và sự phân bổ của nó, mạng lưới thương mại bao phủ một diện tích rộng lớn, bao gồm nhiều phần đất của Afghanistan, vùng bờ biển của Iran ngày nay, Bắc và Trung Ấn Độ và vùng Lưỡng Hà. Đặc biệt là đã có trao đổi hàng hóa thường xuyên với người Sumer, không những bằng đường bộ (qua Iran ngày nay) mà còn bằng đường biển (qua Dilmun, ngày nay là Bahrain), đã được chứng minh bằng nhiều di chỉ và tài liệu tại Sumer. Thí dụ như trong ngôi mộ của nữ hoàng Puabi sống khoảng 2.500 năm trước Công Nguyên tại khu vực Lưỡng Hà đã có trang sức làm bằng carnelian từ lưu vực sông Ấn. Thêm vào đó, chữ khắc người Sumer, được phỏng đoán là nói về nền văn hóa sông Ấn, sử dụng tên Meluha, là manh mối duy nhất cho việc người tại lưu vực sông Ấn đã có thể tự gọi mình như thế nào. Dường như Mohenjo Daro là trung tâm của thương mại, nơi đã có thể nhận dạng một cấu trúc hành chính và thương mại.

Kinh tế nông nghiệp: khó có thể nhận định được kỹ thuật nông nghiệp của người dân Harappan thời bấy giờ do những phát hiện về khảo cổ học còn quá mỏng. Điều đáng nói là nền nông nghiệp của văn minh Harappa phải có sản lượng rất cao để nuôi sống hằng ngàn người dân trong thành phố không trực tiếp tham gia vào hoạt động nông nghiệp. Việc trồng lúa, loại cây trồng vẫn còn chưa được biết đến, mà phần lớn là trồng lúa mì. Người Harappa đã biết sử dụng sức kéo của trâu cho hoạt động sản xuất nông nghiệp của mình. Tận dụng phù sa bồi đắp, mầu mỡ của con sông Ấn, cư dân Harappa đã phát triển trồng trọt và kết hợp với việc đánh bắt cá, tương tự như những cư dân nông nghiệp tại nền văn minh Ai Cập cho đến khi xây đập Nasser, thế nhưng phương pháp đơn giản này không đủ để nuôi sống thành phố lớn.

Dấu tích về đập nước hay kênh tưới không được tìm thấy cho đến nay ; nếu như chúng đã sống sót trong thời hạn đó thì có lẽ rằng là đã bị hủy hoại trong lũ lụt thường hay xảy ra tại vùng này. Từ một thành phố vừa được tò mò tại Ấn Độ người ta biết rằng thời đấy nước mưa đã được tích lũy lại trong những bể nước lớn được đục từ những tảng đá, phân phối nước cho thành phố trong mùa khô .
Lúa mì, lúa mạch, đậu lăng, đậu tròn và cây lanh được trồng trong nền văn hóa truyền thống Harappa. Gujarat thuộc vào khu vực chịu ảnh hưởng tác động của nền văn hóa truyền thống Harappa nhưng vì không có sông lớn nên chỉ trồng trọt theo mùa mưa và cho nên vì thế có nhiều điểm khác nhau lớn trong kinh tế tài chính. Tại những di chỉ có niên đại muộn hơn của văn hóa truyền thống Harappa như tại Rojdi và Kutasi, cây kê chiếm đa phần. Lúa mì và lúa mạch chỉ có rất ít. Vì tìm được nhiều xương còn lại nên người ta cho rằng gà đã được nuôi như gia cầm từ thời hạn cuối của nền văn hóa truyền thống Harappa .
Việc phân loại lao động đã được thực thi triệt để vào thời đấy. Khai quật dọc theo Ghaggra, một con sông thời nay đã khô cạn nằm về phía Đông của sông Ấn, cho thấy mỗi một nơi định cư đã trình độ về một hay nhiều kỹ thuật sản xuất. Thí dụ như sắt kẽm kim loại được chế biến trong một vài thành phố trong khi nhiều thành phố khác sản xuất bông vải .

Nghệ thuật

Kể từ khi phát hiện ra Harappa, những nhà khảo cổ đã cố gắng nỗ lực để xác lập những thuộc những tầng lớp quản lý của thành phố này. Những gì đã được tìm thấy là rất đáng kinh ngạc chính bới nó không giống như những quy mô chung sau những xã hội đô thị trẻ khác. Có vẻ là những người quản lý thành phố Harappan và Indus trải qua sự trấn áp của thương mại và tôn giáo, thay vì bằng sức mạnh quân sự chiến lược. Đây là một góc nhìn mê hoặc của nền văn minh Harappa cũng như những thành phố khác thuộc nền văn minh Indus về nghành nghề dịch vụ nghệ thuật và thẩm mỹ và điêu khắc, không có tượng đài được dựng lên để tôn vinh, và không những bức họa lại cuộc chiến tranh hay chinh phục. [ Kenoyer, Jonathan. ( July 2003 ) Uncovering the keys to lost Indus cities. Scientific American. Tr. 71 ] Cũng hoàn toàn có thể suy luận rằng những nhà quản lý hoàn toàn có thể là những thương gia giàu sang, chủ đất quyền lực tối cao hay những nhà chỉ huy ý thức. Dù là ai quản lý điều này đã được xác lập rằng họ đã cho thấy sức mạnh và vị thế của mình trải qua việc sử dụng con dấu và đồ trang sức đẹp .
So với những nền văn hóa truyền thống tại Ai Cập và Lưỡng Hà, có rất ít tượng đá được tìm thấy tại lưu vực sông Ấn. Ngoài những vật khác, đầu cũng như tượng cừu đực ngự trên đế được tìm thấy, chứng tỏ mang ý nghĩa về tế lễ. Ngược lại, người dân của nền văn hóa truyền thống sông Ấn sản xuất nhiều loại nữ trang khác nhau. Vật liệu bắt đầu gồm có không những đá quý như carnelian, mã não, ngọc thạch anh và lapis lazuli cũng như là vàng ( ít hơn ) và những loại đá khác. Vòng đeo tay, dây chuyền sản xuất và đồ trang sức đẹp đeo trên đầu được sản xuất với kỷ năng thủ công bằng tay cao độ, gồm có mài, đánh bóng và những kỹ năng và kiến thức khác .

Vong trang trí

Bên cạnh đó nhiều tượng nhỏ làm từ đất sét được tìm thấy, thường là hình tượng phụ nữ mảnh khảnh, có lẽ rằng là hình tượng cho năng lực sinh sản và tượng quái vật được sản xuất rất chi tiết cụ thể. Hội họa và âm nhạc cũng được coi trọng, như nhiều hình tượng bằng đồng thau và đất sét biễu diễn những hoạt cảnh tương ứng chứng tỏ. Trên một con ấn, những nhà khảo cổ học đã tìm thấy miêu tả của một dụng cụ giống như đàn thụ cầm và trên 2 vật được tìm thấy từ Lothal đã hoàn toàn có thể xác lập được là những miêu tả nhạc cụ giây .

Tôn giáo

Tượng ngồi trong tư thế yoga

Các học giả khó hoàn toàn có thể rút ra một Tóm lại tương quan đến tôn giáo của người Harappa. Không giống như Mesopotamia hoặc Ai Cập, ở đây không có những tòa nhà lớn mang dáng dấp tôn giáo để tất cả chúng ta hoàn toàn có thể Tóm lại nó hoàn toàn có thể là một ngôi đền hoặc tương quan đến bất kể nơi thờ phụng công cộng. Tuy nhiên, 1 số ít nhà sử học lại đưa ra quan điểm cho rằng Harappan chính là tiền nhân của người Hindu và Hindu giáo sau này .
Có thể khảng định rằng, con người thời kỳ văn minh Harappa vẫn chưa có khái niệm về tôn giáo mà mới chỉ dừng lại ở góc nhìn tín ngưỡng. Tín ngưỡng của họ vẫn còn ở mức độ sơ khai. Các tôn giáo Harappan là đa thần. Họ sử dụng trâu, bò, voi và những động vật hoang dã khác để đại diện thay mặt cho vị thần của họ. Các con dấu Harappan được Amulets gửi đến những vị thần Harappan. Các vị thần của Harappans miêu tả về con dấu của họ đại diện thay mặt cho những vị thần khác nhau ở Thung lũng Indus. Thiên lân, hoàn toàn có thể là đại diện thay mặt ` Ma `, trong khi gia súc hoàn toàn có thể đại diện thay mặt cho Thiên Chúa Kali hoặc Uma, Amma hoặc Pravarti, vị nữ thần mẹ. Những con dấu là một trong những đồ vật thường thấy ở những thành phố Harappan. Chúng được trang trí bằng họa tiết động vật hoang dã như voi, trâu, hổ, và hầu hết thường là những con lân. Một số những con dấu được khắc với số lượng đó là nguyên mẫu về sau đó nhân vật tôn giáo Hindu, một số ít trong đó được nhìn thấy ngày ngày hôm nay .
Ví dụ, có con dấu đã được phục sinh với những họa tiêt lặp đi lặp lại về một người đàn ông ngồi trong tư thế yoga xung quanh là những loài động vật hoang dã. Điều này là tương tự như như thần Shiva của người Hindu, người được biết là có được những người bạn của những loài động vật hoang dã và ngồi theo tư thế yoga. Nhiều con dấu được tìm thấy với hình ảnh Shiva. Hình ảnh khác của một vị thần nam đã được tìm thấy, do đó cho thấy sự khởi đầu của việc thờ thần Shiva, mà vẫn được thờ cho đến thời nay ở Ấn Độ. [ Knapp, Stephen, Proof of Vedic Culture’s Global Existence. Detroit, Michigan. The World Relief Network, 2000 tr. 42 ] Một con dấu nổi tiếng cho thấy 1 số ít ngồi trong một tư thế gợi nhớ của những vị trí hoa sen và bao quanh bởi những động vật hoang dã được đặt tên theo Pashupati – chúa tể của gia súc, thương hiệu của Shiva và Rudra .

Nghệ thuật Harappan

Trong đời sống hoạt động và sinh hoạt của người dân Harappan, nhiều vật chứng khảo cổ học đã phát hiện ra những khu vực người dân tụ họp và thực thi những nghi lễ mang đặc thù tâm linh. Tuy nhiên, điều này vẫn chưa được khảng định một cách rõ ràng. Chúng ta chỉ hoàn toàn có thể suy luận qua những gì còn lại khi tìm thấy những hồ tắm lớn – Great Bath, xung quanh có những gian nhà nhỏ và có mạng lưới hệ thống thoát nước, được xây bằng những bậc tam cấp. Nhiều quan điểm cho rằng nơi đây diễn ra những nghi lễ tôn giáo, và xuống dưới hồ tắm để làm lễ phóng sinh hay gột rửa sạch con người về mặt tâm linh .

 Người Harappa cũng có khái niệm về linh hồn sau khi con người đã chết. Nhiều ngôi mộ cổ được phát hiện được đặt theo hướng Nam – Bắc. Đặc biệt là trong Nghĩa trang H của thời kỳ Harrapan sau này, đã tìm thấy những ngôi mộ hỏa táng và chôn cất người chết của họ tro trong bình chôn lấp và kèm theo các vật dụng tùy táng.

Chôn người chết

Nghệ thuật viết chữ 

Thanh biểu tượng - ký tự

Dich từ thanh biểu tượng - ký tự

Chữ viết người người Harappan gồm những chuỗi ngắn của những hình tượng, ký tự được tìm thấy nền văn minh lưu vực sông Ấn. Các nhà khảo cổ học cho rằng, những hình tượng / ký tự này được sử dụng trong thời kỳ tăng trưởng Harappan từ khoảng chừng 2600 – 2000 TCN. Tuy nhiên, vẫn chưa giải thuật được những hình tượng / ký tự này do đó việc lý giải những văn bản vẫn còn gây nhiều tranh cãi .
Năm 1873, Alexander Cunningham lần tiên phong xuất bản những con dấu Harappan dưới hình thức một bản vẽ. Kể từ đó, hơn 4000 hình tượng / ký tự đã được phát hiện. Năm 1970, Iravatham Mahadevan xuất bản một tập sao lục và sách dẫn về list chữ viết văn minh sông Ấn với 3700 con dấu và khoảng chừng 417 tín hiệu độc lạ bằng quy mô đơn cử. Trung bình mỗi ký tự có năm tín hiệu, và những dòng chữ dài nhất gồm có 17 tín hiệu. Ông cũng sắp xếp theo hướng viết là phải sang trái .
Ban đầu, Cunningham vào năm 1877 cho rằng mạng lưới hệ thống chữ viết này là nguyên mẫu chữ viết Brahmi được sử dụng bởi nhà vua Ashoka. G.R. Hunter, Mahadevan cũng đồng quan điểm với Cunningham cũng như 1 số ít ít những học giả. Tuy nhiên, nhiều tranh luận vẫn diễn ra, có người cho rằng chữ viết thời kỳ văn minh sông Indus như là tiền thân hệ chữ Brahmic. Tuy nhiên hầu hết những học giả không đồng ý chấp thuận, cho rằng thay vì rằng chữ Brahmi bắt nguồn từ chữ Aramaic .

Sao lục ký tự của nền văn minh Harappa

Văn minh Harappa thời sơ khai: Chữ viết được sử dụng trong giai đoạn Harappan phát triển bắt nguồn từ hệ chữ viết được tìm thấy vào đầu năm 3500 TCN. Richard Meadow người cũng góp mặt trong việc khai quật nền văn minh này đã bác bỏ quan điểm này. Việc sử dụng các ký tự bằng gốm và các con dấu Indus chính là hệ chữ viết của giai đoạn Harappan phát triển.

Văn minh Harappan thời kỳ phát triển: Chuỗi các con dấu Indus được tìm thấy phổ biến trên nền đất bằng phẳng, có con dấu đóng dấu hình chữ nhật, nhưng các nhà khảo cổ cũng được tìm thấy trên ít nhất một tá các vật liệu khác bao gồm các công cụ, các thanh nhỏ, đĩa đồng và đồ gốm.

Văn minh Harappa – hậu kỳ: Sau 1900 TCN, hệ thống biểu tượng/ký tự dường như đã được hoàn thiện. 

Năm 1960, BB Lal thuộc, Viện khảo cổ học Ấn Độ đã viết một bài báo trong tạp chí Ấn Độ cổ đại. Ông đưa ra một mạng lưới hệ thống những hình ký tự bằng đồ gốm, cự thạch và so sánh với những chữ viết cổ của nền văn minh Harappa. Những chuỗi biểu tương / ký tự cổ có những nét tương đương với chữ viết Harappan đã được tìm thấy ở Sanur gần Tindivanam tại Tamil Nadu, Musiri ở Kerala và Sulur gần Coimbatore .
Trong một trong những bản giải thuật được gật đầu hơn được SR Rao, nhà khảo cổ học người Ấn Độ cho rằng tiến trình cuối của chữ viết là sự khởi đầu của bảng vần âm. Ông đưa ra một số ít điểm tương đương điển hình nổi bật về hình dáng và hình thức giữa những ký tự Harappan thời kỳ sau này và những chữ Phoenician, và tranh luận rằng chữ viết Phoenician tăng trưởng từ chữ viết của người Harappan và thử thách triết lý cổ xưa rằng bảng vần âm tiên phong là Proto-Sinaitic .
Nhiều học giả phương Tây lại cho rằng, chữ viết của người Harappan là tiền thân của chữ viết người Dravidian. Học giả Nga Yuri Knorozov phỏng đoán rằng những hình tượng đại diện thay mặt cho hệ chữ logosyllabic và cho rằng dựa trên máy tính nghiên cứu và phân tích, chiêu thức chấp dính và xem như thể một giả định của ngôn từ tiền-Dravidian .
Asko Parpola học giả người Phần Lan đã đứng vị trí số 1 một nhóm điều tra và nghiên cứu trong thập niên 1960 – 80 tranh luận với những học giả người Liên Xô Knorozov trong tìm hiểu chữ viết và sử dụng nghiên cứu và phân tích máy tính. Dựa trên một giả định tiền-Dravidian, họ đề xuất kiến nghị những bài đọc của nhiều tín hiệu, 1 số ít chấp thuận đồng ý với Heras và Knorozov ( như tương tự là “ cá ” đăng nhập với từ Dravidian cho “ min ” cá ), nhưng không đồng ý chấp thuận về một cách đọc khác. Hoàn tất việc làm điều tra và nghiên cứu của mình cho đến năm 1994 Parpola đã cho xuất bản cuốn sách “ Giải mã Chữ viết văn minh sông Indus ” .
Tháng 05 năm 2007, Cục Khảo Cổ Tamil Nadu phát hiện thấy những chiếc chậu với hình tượng mũi tên trong một cuộc khai thác tại Melaperumpallam gần Poompuhar. Những hình tượng này có nét giống với những con dấu được khai thác tại Mohenjo daro vào những năm 1920

Sự suy tàn của nền văn minh Harappa

Sự suy tàn của nền văn minh Harappan rất khó để lý giải. Trong tiến trình cuối của nó từ năm 2000 – 1700 TCN “ Nền văn minh Thung lũng sông Ấn như một thực thể riêng không liên quan gì đến nhau từ từ không còn sống sót ‘. Nhiều nhà sử học có quan điểm khác nhau về nguyên do của sự phân rã và biến mất của những nền văn minh Harappan. Nguyên nhân khác nhau đã chứng tỏ cho sự suy yếu của nó và sau đó là diệt vong như : tăng về lượng mưa, động đất, dân số tăng và hạn chế về đất ở, lũ lụt, xâm lược Aryan, dịch bệnh bệnh
Những trận động đất kinh hoàng hoàn toàn có thể là nguyên do làm sụp đổ nhiều nền văn minh trong lịch sử dân tộc loài người, từ thành Tơroa cổ đại tới nền văn minh Maya ở Trung Mỹ. Giả thuyết này vừa được những nhà khoa học đưa ra ngày hôm qua, tại cuộc họp của Thương Hội Địa Vật lý Mỹ .
Ông Amos Nur, Giáo sư vật lý tại Đại học Stanford, cho biết : “ Chúng tôi tin rằng những thảm họa tự nhiên, đặc biệt quan trọng là động đất, đã đóng vai trò quan trọng trong sự mất tích huyền bí của nhiều nền văn minh ” .
Các nhà khoa học khác của Hiệp hội Địa vật lý Mỹ đã đưa giả thuyết này đi xa hơn. Họ cho rằng những trận động đất lịch sử dân tộc hoàn toàn có thể triệt hạ những nền văn minh khác, từ Harappan của thung lũng sông Ấn, tới Maya ở Trung Mỹ .
Tuy nhiên, Nur và đồng nghiệp Prasad, khi xem xét lịch sử dân tộc địa chấn, đã nhận thấy có những trận động đất thảm khốc đổ xuống vùng ven biển gần biên giới giữa Ấn Độ và Pakistan. Theo giả thuyết của họ, một hoặc nhiều chấn động lớn hoàn toàn có thể đã làm vỏ toàn cầu chuyển dời, kéo theo việc chặn dòng chảy của một con sông lớn trong vùng. Nền sản xuất nông nghiệp bị tàn phá, những trận lụt nghiêm trọng xảy ra và sau cuối vùi lấp những thành phố dưới bùn lầy .
Một điều khá mê hoặc về những ý niệm cho rằng có sự lấn chiếm của người Aryan. Giả thiết rằng nếu người Aryan đã lấn chiếm những thành phố Thung lũng Indus, chinh phục người Harappa, và áp đặt nền văn hóa truyền thống riêng và tôn giáo của họ vào nền văn minh này, vì theo triết lý, có vẻ như không chắc rằng có sự liên tục trong việc thực hành thực tế những tín ngưỡng tôn giáo tương tự như cho đến ngày này. Có dẫn chứng trong lịch sử vẻ vang Ấn Độ cho biết thờ Shiva đã liên tục cho hàng ngàn năm mà không có sự gián đoạn .
Mortimer Wheeler cũng cùng quan điểm trên và chỉ ra rằng những nền văn hóa truyền thống Harappan đã bị tàn phá bởi người Aryan. Người Aryan đã được nhiều kỹ năng và kiến thức cuộc chiến tranh và đã can đảm và mạnh mẽ hơn so với Harappans. Trong quá trình sau cuối của Mohenjodaro, đàn ông và phụ nữ và trẻ nhỏ bị thảm sát trên đường phố và nhà ở. Tuy nhiên, có rất ít dẫn chứng khảo cổ học về quan điểm này .
Sir John Marshal, Lambrick và EJH Mackay cho rằng sự suy giảm của nền văn minh Harappan đa phần là do sự đổi khác không bình thường của sông Ấn. Nhưng kim chỉ nan này là một phần thực sự. Một số những dẫn chứng về sự tàn phá của lũ lụt đã được tìm thấy tại Mohenjodaro và Lothal nhưng không có dẫn chứng như vậy so với những nơi khác như Kalibangan .
Một số sử gia cho rằng nền văn minh đô thị tiên phong đã kết thúc vào khoảng chừng năm 1700 trước công nguyên chính do tại nhiều khu định cư nhỏ dân số đã tăng trưởng vượt quá số lượng giới hạn tự nhiên của chúng dẫn đến việc quản trị yếu kém nguồn tài nguyên vạn vật thiên nhiên. Mặc dù trên kim chỉ nan những yếu tố sinh thái xanh bị suy giảm do nền văn minh Harappan là mới nhất nhưng nó không cho tất cả chúng ta câu vấn đáp hoàn hảo. Các sử gia đều có quan điểm rằng sự suy giảm của nền văn minh sông Ấn không phải là tác dụng của một sự kiện đơn lẻ, nó là một sự suy giảm dân dần và hiệu quả của sự tích hợp những yếu tố tạo nên .

Tài liệu tham khảo

  1. Allchin, Bridget, Origins of a Civilization : The Prehistory and Early Archaeology of South Asia. New York : Viking. 1997
  2. Allchin, Raymond ( ed. ), The Archaeology of Early Historic South Asia : The Emergence of Cities and States. New York : Cambridge University Press. 1995
  3. Cunningham, A., Archaeological Survey of India, Report for the Year 1872 – 73, 5 : 105 – 8 and pl. 32-3. Calcutta : Archaeological Survey of India, 1875
  4. Basham, A. L, The Wonder That Was India. London : Sidgwick và Jackson, 1967
  5. Heras, Henry. Studies in Proto-Indo-Mediterranean Culture, Bombay : Indian Historical Research Institute, 1953 .
  6. Illiterate Indus? by Sukumar Rajagopal, Priya Raju, and Sridhar Narayanan, Journal of Tamil Studies, December 2009 issue (#76), pp. 69-88, International Institute of Tamil Studies. A point-by-point rejoinder to the Farmer, Sproat and Witzel paper (2004) “no script”, illiterate Harappan thesis. http://www.sastwingees.org/wordpress/wp-content/uploads/2010/05/Response_to_FSW2_Paper_v3.1-Final.pdf

  7. Indus Valley Civilization, In Encyclopedia Britannica. ( p. 302 ). Chicago, IL. 1990
  8. Kenoyer, Jonathan, Uncovering the keys to lost Indus cities, Scientific American 03/2003
  9. Kenoyer, Jonathan, Ancient Cities of the Indus Valley Civilization. Oxford, Thành Phố New York. Oxford University Press, 1998
  10. http://www.Harappa.com/har/har1.html
  11. Feurstein, George, Kak, Subash, Frawley, David, In Search of the Cradle of Civilization. Wheaton, Illinois. Quest Books. 83, 2001 .
  12. Knapp, Stephen, Proof of Vedic Culture’s Global Existence. Detroit, Michigan. The World Relief Network, 2000 .
  13. Rajaram, N.S, Frawley, David, Vedic Aryans and the Origins of Civilzation : a literary and scientific perspective. New Delhi, India. Voice of India, 2001
  14. Frawley, David, The Myth of the Aryan Invasion of India, The India Times .
  15. Feurstein, George, Kak, Subash, Frawley, David. ( 2001 ) In Search of the Cradle of Civilization. Wheaton, Illinois. Quest Books .
  16. Parpola, Asko, Deciphering the Indus Script, Cambridge University Press, 1994
  17. Parpola, Asko, Is the Indus script indeed not a writing system ?. Published in Airāvati, Felicitation volume in honour of Iravatham Mahadevan, Chennai, 2008 .
  18. Rajesh P. N. Rao, Nisha Yadav, Mayank N. Vahia, Hrishikesh Joglekar, R. Adhikari, and Iravatham Mahadevan, Entropic Evidence for Linguistic Structure in the Indus Script published trực tuyến 23 April 2009 [ DOI : 10.1126 / science. 1170391 ] ( in Science Express Brevia )
  19. Romila Thapar, Early India, Penguin, 2003

Chia sẻ:

Thích bài này:

Thích

Đang tải …

Source: https://mix166.vn
Category: Văn Hóa

Xổ số miền Bắc