Du lịch văn hóa và các lĩnh vực du lịch văn hóa – Phần I - The first knowledge sharing application in Vietnam

Văn hóa là tất cả những gì do con người tạo ra. Du lịch là một hoạt động do con người tạo ra, nên có thể khẳng định rằng, du lịch là một dạng thức văn hóa đặc biệt. Trong văn hóa du lịch, du lịch văn hóa là một thực thể văn hóa được tạo ra trong du lịch. Trong khoa học du lịch, khái niệm du lịch văn hóa là dùng để chỉ một lĩnh vực du lịch riêng, phân biệt với các lĩnh vực du lịch khác ở việc khai thác và sử dụng tài nguyên văn hóa tạo ra sản phẩm phục vụ nhu cầu của du khách. Cũng giống như bất kỳ lĩnh vực du lịch nào, du lịch văn hóa cũng bao gồm những bộ phận cấu thành có tính đồng bộ với các bộ phận du lịch khác, nên rất cần được quan tâm tìm hiểu. Du lịch văn hóa vừa mang tính chung, lại vừa mang tính riêng.

1/ Khái niệm du lịch văn hóa

Trước hết, cần thấy rằng du lịch văn hóa là một trong hai lĩnh vực quan trọng nhất của du lịch, đó là du lịch thiên nhiên và du lịch văn hóa. Du lịch văn hóa được xác định chủ yếu dựa trên ba yếu tố: tài nguyên văn hóa, nhu cầu du khách và khả năng cung ứng dịch vụ thích hợp của nhà cung ứng. Cũng như quan niệm về du lịch nói chung, đối với du lịch văn hóa chúng ta cần chú ý đến điểm nhìn du lịch, tức là phải trên cả hai điểm nhìn khách du lịch, người mua hàng, và điểm nhìn của người bán hàng, nhà cung cấp sản phẩm và dịch vụ du lịch văn hóa, điều mà những quan niệm phổ biến hiện nay chưa thể hiện rõ. Đứng trên góc độ du khách, chúng ta có thể thấy rằng, du lịch văn hóa là hoạt động đa dạng của du khách rời khỏi nơi cu trú của mình trong một không gian và thời gian nhất định, nhằm thưởng thức, trải nghiệm, khám phá những điều mới lạ và khác biệt về văn hóa. Còn đứng trên góc độ nhà cung ứng du lịch, thì du lịch văn hóa là toàn bộ các dịch vụ du lịch do con người tạo ra, các hoạt động khai thác, sử dụng tài nguyên văn hóa nhằm tạo ra sản phẩm du lịch mới lạ và khác biệt phục vụ nhu cầu thưởng thức, trải nghiệm, khám phá của du khách trong một không gian và thời gian nhất định.

Là một lĩnh vực cơ bản của du lịch, du lịch văn hóa mang những phẩm chất chung của du lịch. Sự khác biệt của nó chủ yếu là ở sản phẩm du lịch văn hóa mà thôi. Du lịch văn hóa có thể được nhìn nhận trên nhiều tư cách khác nhau, nhưng quan trọng nhất là với hai tư cách, thứ nhất là một thực thể văn hóa, và thứ hai, là một thực thể du lịch.

1.1/ Du lịch văn hóa là một thực thể văn hóa

Du lịch văn hóa được hiểu như là một thực thể văn hóa do con người tạo ra trong quá trình phát triển. Đó là thực thể văn hóa kinh doanh tạo ra sản phẩm du lịch văn hóa phục vụ nhu cầu của du khách. Vì là một thực thể văn hóa nên nó cũng mang những đặc điểm chung của văn hóa về lịch sử, xã hội và dân tộc cụ thể.

Du lịch văn hóa là một thành tố của văn hóa du lịch. Một trong hai yếu tố quan trọng bậc nhất trong việc tạo ra sản phẩm du lịch là dịch vụ du lịch. Dịch vụ du lịch không phải tự nhiên mà có, mà nó do con người tạo ra. Dịch vụ du lịch vì vậy cũng là một dạng thức của văn hóa nói chung và là một bộ phận của văn hóa du lịch nói riêng. Du lịch bao giờ cũng là một hoạt động có tính văn hóa, là du lịch văn hóa theo nghĩa rộng nhất.

Du lịch văn hóa là hoạt động kinh tế của con người, liên quan tới những mô hình tổ chức, quản lý, kinh doanh do con người tạo ra trong những điều kiện lịch sử, xã hội cụ thể. Đó cũng là toàn bộ quá trình khai thác, sử dụng tài nguyên văn hóa, sản xuất hàng hóa du lịch, lưu thông phân phối hàng hóa… phản ánh tính chất, trình độ, đặc điểm của các xã hội khác nhau trong lịch sử. Tất cả những điều đó đều phản ánh đặc điểm văn hóa của con người trong các xã hội khác nhau và các thời kỳ lịch sử khác nhau.

1.2/ Du lịch văn hóa là một lĩnh vực du lịch

Du lịch văn hóa là một lĩnh vực rộng lớn và quan trọng của du lịch, bao gồm toàn bộ những hình thức, những chương trình du lịch có khai thác, sử dụng tài nguyên văn hóa tạo nên sản phẩm du lịch phục vụ nhu cầu của du khách. Đứng ở góc độ khoa học du lịch, du lịch văn hóa là những vấn đề của du lịch được đề cập đến ở phương diện văn hóa. Nếu như nói du lịch văn hóa là khai thác tất cả những giá trị văn hóa do con người tạo ra để phục vụ nhu cầu của du khách, thì có thể hình dung hầu như ở đâu cũng có sự hiện diện của du lịch văn hóa, và ở đâu cũng có yếu tố của du lịch văn hóa. Chúng ta không chỉ thấy du lịch văn hóa trong các hoạt động có tính chuyên biệt như các chương trình tham quan di tích lịch sử văn hóa, các công trình kiến trúc, mĩ thuật, hoạt động du lịch phong tục, du lịch lễ hội, du lịch tôn giáo, tín ngưỡng, du lịch thưởng thức nghệ thuật diễn xướng, du lịch ẩm thực, du lịch chữa bệnh…, mà chúng ta còn có thể thấy du lịch văn hóa trong tất cả các hoạt động có liên quan đến việc cung ứng các dịch vụ du lịch khác như ăn uống, lưu trú, vận chuyển, vui chơi giải trí, mua sắm, phục hồi sức khỏe, làm đẹp… Trên thực tế, không phải khi nào cũng có thể phân chia, tách bạch du lịch văn hóa khỏi các lĩnh vực du lịch khác, và ngược lại. Chúng ta chỉ có thể phân biệt du lịch văn hóa với các lĩnh vực du lịch khác. Trên thực tế, một hoạt động du lịch là sự hợp nhất của tất cả các lĩnh vực du lịch khác nhau, các dịch vụ du lịch khác nhau theo nhu cầu của du khách.

Du lịch văn hóa là một bộ phận của du lịch, mang những phẩm chất chung của du lịch, nhưng được giới hạn trong phạm vi khai thác tài nguyên du lịch văn hóa, xây dựng và cung cấp sản phẩm du lịch văn hóa phục vụ nhu cầu du khác. Du lịch văn hóa cũng là một dạng hoạt động văn hóa, nên cũng có thể xem là một bộ phận của văn hóa du lịch. Như đã nói, du lịch văn hóa là một hoạt động sáng tạo của con người trong lịch sử phát triển của mình, nhằm đáp ứng nhu cầu của con người trong các thời kỳ lịch sử khác nhau. Nói tới văn hóa du lịch không thể không nói tới du lịch văn hóa, với tư cách là một sản phẩm văn hóa của con người tạo ra.

Quan niệm cho rằng « du lịch văn hóa là hình thức du lịch dựa vào bản sắc văn hóa dân tộc với sự tham gia của cộng đồng nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống » là một quan niệm có ưu điểm là tính khái quát cao, phạm vi rộng và mở. Nhưng nó còn khá chung chung, và dường như mục đích của nó lại không thật sự rõ ràng, khi cho rằng là « nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống ». Bởi vì, mục đích chính của du lịch văn hóa là khai thác tài nguyên văn hóa để tạo ra sản phẩm và dịch vụ du lịch phục vụ nhu cầu của du khách, còn « bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống » thì không phải là nhiệm vụ chính của ngành du lịch, mà là nhiệm vụ chính của ngành văn hóa. Du lịch văn hóa cũng không chỉ « bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống », mà còn bảo vệ và phát huy cả những giá văn hóa hiện đại và đương đại phục vụ phát triển du lịch. Trên thực tế, nhiều tài nguyên văn hóa hiện đại và đương đại đã được phát huy có hiệu quả trong việc tạo ra sản phẩm du lịch, trong phát triển du lịch, như trong các chương trình du lịch hiện đại, các city tour, du lịch nông nghiệp, nông thôn, du lịch dã ngoại, du lịch MICE, DMZ tour, du lịch công vụ, du lịch học tập, du lịch chữa bệnh, thậm chí là « du lịch đen tối », hay « du lịch thảm họa »… Chúng ta cần hình dung một cách cụ thể hơn về du lịch văn hóa, vốn là một lĩnh vực du lịch bao gồm nhiều hình thức và loại hình du lịch khác nhau.

Nói tới du lịch văn hóa là nói tới nhiều loại hình – hình thức du lịch khác nhau, căn cứ vào tài nguyên du lịch văn hóa, vào phương thức tổ chức hoạt động, hay vào mục đích chuyến đi. Căn cứ vào tài nguyên du lịch văn hóa chúng ta thấy có các loại hình du lịch như : du lịch lễ hội, du lịch phong tục, du lịch tôn giáo tín ngưỡng, du lịch tham quan các di tích lịch sử văn hóa, du lịch văn hóa tộc người, du lịch về nguồn, du lịch thăm chiến trường xưa… Căn cứ vào phương thức tổ chức có thể thấy có những hoạt động du lịch như : du lịch mạo hiểm, du lịch leo núi, du lịch khám phá biển, du lịch quá cảnh, du lịch biên mậu, du lịch tàu biển, du lịch nhân dân, du lịch ngoại giao… Căn cứ vào mục đích chuyến đi có thể thấy có những hình thức du lịch như : du lịch công vụ, du lịch chữa bệnh, du lịch học tập, du lịch MICE, du lịch thăm thân…

(còn tiếp)

TH : T.Giang – SCDRC

Nguồn tham khảo : Nguyễn Phạm Hùng – Văn hóa du lịch – NXB ĐHQGHN 2016.