Tục ngữ về đạo đức, lối sống- chuyên mục soạn văn lớp 10

Soạn bài: Tì Bà Hành

I – GỢI DẪN

1. Thể loại

Tục ngữ là một trong những thể loại của văn học dân gian. Khác với ca dao, dân ca là những khúc hát tâm tình, thiên về góc nhìn niềm tin, tình cảm, tục ngữ có tính năng hầu hết là đúc rút kinh nghiệm tay nghề trên rất nhiều nghành nghề dịch vụ của đời sống hằng ngày. Khác với cách ngôn, tục ngữ không bao hàm ý nghĩa khuyên răn trực tiếp .Với đề tài đa dạng chủng loại, phong phú, tục ngữ là những lời nói có tính nghệ thuật và thẩm mỹ bộc lộ sự đúc rút những kinh nghiệm tay nghề đời sống, kinh nghiệm tay nghề lịch sử dân tộc – xã hội, những bài học kinh nghiệm ứng xử, những mục tiêu xử thế của nhân dân .

2. Tác phẩm

Tục ngữ thường rất cô đọng, tiết kiệm chi phí lời nhưng lại có ý nghĩa thâm thúy. Nội dung của tục ngữ thường tôn vinh những quan hệ ứng xử tương thích với hội đồng, hướng đến mục tiêu kiến thiết xây dựng và củng cố quan hệ tốt đẹp giữa con người với nhau. Với những chủ đề khác nhau, những câu tục ngữ này biểu lộ những ý niệm của dân gian về đời sống .– Câu 1, 2, 3 : khuyên con người phải biết chịu khó làm ăn, vì “ có làm thì mới có ăn .– Câu 4, 5, 6, 7, 8, 9 : chứng minh và khẳng định ý nghĩa quan trọng của quan hệ máu thịt, họ hàng và khuyên răn con người phải ghi nhận trân trọng nghĩa tình đồng đội ruột thịt .– Những câu còn lại tập trung chuyên sâu vào nội dung khuyên răn con người có những ứng xử đúng đắn trong đời sống. Những câu tục ngữ này đều tập trung chuyên sâu tôn vinh sự chân thành, tình nghĩa trong ứng xử .

3. Cách đọc

Hầu hết những câu trong bài đều được chia thành những vế, link với nhau bởi những vần nên khi đọc cần quan tâm ngắt nhịp theo từng vế câu. Ngắt giọng theo những ý đối nhau :– Tay làm hàm nhai / tay quai miệng trễ .– Muốn ăn cá cả / phải thả câu dài .– Kiến tha lâu / cũng có ngày đầy tổ .– Một giọt máu đào / hơn ao nước lã .– Tình thương / quán cũng là nhà / / lều tranh có nghĩa / hơn toà ngói cao, …Chú ý cách gieo vần ( 1 ) : Trong mười hai câu tục ngữ có nhiều cách gieo vần khác nhau : gieo vần liền ( hai vần ở sát nhau ), gieo vần cách ( hai vần cách nhau một vài chữ ), gieo vần hỗn hợp ( tích hợp cả hai cách ) .Giọng đọc rõ ràng, rành mạch .

II – KIẾN THỨC CƠ BẢN

Tục ngữ là một di sản văn hoá dân gian vô cùng quý giá. Vốn là những câu nói ngắn, tục ngữ có tính hàm súc. Chỉ với những câu nói ngắn gọn với những hình ảnh rất đơn cử, đời th ­ ường tuy nhiên tục ngữ có năng lực truyền tải những ý nghĩa rất thâm thúy. Đó là những lời răn dạy, hoặc là những đúc rút kinh nghiệm tay nghề sống, kinh nghiệm tay nghề sản xuất quý giá .Tục ngữ là lời ăn lời nói hàng ngày của nhân dân lao động đúc rút lại, nên hình ảnh, từ ngữ của tục ngữ thư ­ ờng rất đơn giản và giản dị, thân thiện với đời sống hàng ngày, và th ­ ường ít khi trau chuốt như ­ ngôn từ của ca dao. Tính thẩm mỹ và nghệ thuật của tục ngữ nằm ở ý nghĩa t ­ ượng tr ­ ưng, hàm súc của hình ảnh và ngôn từ đư ­ ợc sử dụng. Khi khuyên con ng ­ ười nên siêng năng làm ăn, tục ngữ nói : “ Tay làm hàm nhai, tay quai miệng trễ ”. “ Hàm nhai ” chỉ hoạt động giải trí đơn cử của con ngư ­ ời là ăn, đ ­ ược dùng để khái quát ý nghĩa có của ăn của để. Và dùng hình ảnh “ miệng trễ ” để chỉ sự nghèo khó. Hoặc để nói đến đức tính siêng năng, tục ngữ nói : “ Kiến tha lâu cũng có ngày đầy tổ ”. Dùng một hình ảnh rất thân mật, dễ hiểu để truyền tải một ý nghĩa thâm thúy như ­ một quy luật của đời sống .Cũng có khi tục ngữ dùng cách nói giàu hình ảnh, uyển chuyển, truyền cảm như ­ “ Tình th ­ ương quán cũng là nhà, lều tranh có nghĩa hơn toà ngói cao ”. Đặt sự vật, vấn đề trong thế trái chiều, để làm điển hình nổi bật điều muốn nói. Vì thế, tục ngữ thường rất dễ nghe, dễ hiểu và dễ thuộc, nó tương thích với tâm lý của số đông người trong hội đồng. Đây cũng là nguyên do làm cho tục ngữ có sức sống và sức tăng trưởng lâu bền đến như ­ vậy .

Trong kho tàng những câu nói dân gian, tục ngữ về đạo đức, lối sống là một mảng nội dung rất phong phú. Là những câu nói đư­a ra những kinh nghiệm sống, những lời răn dạy, tục ngữ về đạo đức lối sống cũng là nơi thể hiện những phẩm chất đẹp đẽ của nhân dân lao động. Tục ngữ chứa đựng những tinh hoa ứng xử, những quan niệm nhân văn về lối sống, lẽ sống, về những phẩm chất quý giá của con ng­ười.

Ng ­ ười Nước Ta vốn có tính chịu khó, kiên trì nên luôn tôn vinh ý thức yêu lao động. Có một loạt câu tục ngữ khuyên ngư ­ ời ta phải chịu khó lao động và chứng minh và khẳng định lẽ tự nhiên “ có làm mới có ăn ” nh ­ ư :– Tay làm hàm nhai, tay quai miệng trễ ­ ­ ­ .– Muốn ăn cá cả, phải thả câu dài .– Kiến tha lâu cũng có ngày đầy tổ .Cùng nói về lao động, tuy nhiên mỗi câu tục ngữ lại biểu lộ một ph ­ ương diện ý nghĩa khác. Câu ( 1 ), ( 3 ) khẳng định chắc chắn muốn có thành quả phải bỏ sức lực lao động. Mọi thứ đều phải nhờ bàn tay lao động. Nội dung h ­ ướng đến phê phán lối sống trông chờ, ỷ lại, chỉ lo h ­ ưởng thụ của những kẻ l ­ ười lao động .Quan hệ thân tộc và quan hệ láng giềng cũng là một đề tài lớn của tục ngữ. Với truyền thống cuội nguồn luôn tôn vinh tình nghĩa của ngư ­ ời phư ­ ơng Đông, dân gian đã đúc rút nhiều câu nói về tình cảm giữa con ng ­ ười với con ng ­ ười. Đề cao tình cảm mái ấm gia đình, quan hệ quen thuộc của dòng tộc có câu “ Một giọt máu đào hơn ao nư ­ ớc lã ”, “ Sẩy cha còn chú, sẩy mẹ ấp vú dì ”. Song không do đó mà coi nhẹ tình nghĩa láng giềng. Quan hệ mái ấm gia đình là quan hệ huyết thống, đó là tình cảm thiêng liêng không gì hoàn toàn có thể chia cắt. Đề cao tình nghĩa xóm giềng bởi xóm làng là những ng ­ ười bạn “ tối lửa tắt đèn có nhau ”, không có nghĩa là hạ thấp quan hệ dòng tộc. Câu tục ngữ có ý khuyên con ng ­ ười nên sống thật lòng, sống chan hoà với mọi người xung quanh. Câu “ Tình th ­ ương quán cũng là nhà, lều tranh có nghĩa hơn toà ngói cao ” lại một lần nữa tôn vinh vai trò của tình nghĩa. Tình nghĩa quý giá hơn mọi thứ của cải. Bởi ng ­ ười ta hoàn toàn có thể mua và bán bạc vàng chứ không hề mua đư ­ ợc nghĩa tình. Nghĩa tình tạo cho con người sức mạnh v ­ ượt qua mọi khó khăn vất vả, do đó mới có câu : “ Thuận vợ thuận chồng, tát bể Đông cũng cạn ” .Tục ngữ đư ­ a ra những lời khuyên có ích về mọi nghành của đời sống. Đó đều là những lời khuyên đúng, đ ­ ược đúc rút từ đời sống trong thực tiễn nên có ý nghĩa giáo dục thâm thúy. Về đề tài tính cách và phẩm chất con ngư ­ ời, đã có nhiều câu tục ngữ có giá trị khái quát cao. Về lời nói trong tiếp xúc hàng ngày, dân gian khuyên nhủ : “ Nói hay hơn hay nói ” hay “ Vàng thì thử lửa thử than, chuông kêu thử tiếng, ng ­ ười ngoan thử lời ”. Lời nói của mỗi ngư ­ ời phần nào biểu lộ tính cách con người, vì thế khi cất tiếng nói con ng ­ ười phải biết “ Lựa lời mà nói cho thỏa mãn nhu cầu nhau ” .Về cách sống, về cách ứng xử giữa con người với con ngư ­ ời, tục ngữ còn đúc rút : “ Khôn lỏi so bằng giỏi đàn ” và “ Xởi lởi trời cởi cho, so đo trời co lại ”. Cả hai câu tục ngữ đều có nội dung phê phán thói ích kỉ, chỉ biết giành lấy cái lợi cho riêng mình. Những kẻ ích kỉ chỉ thấy cái lợi trư ­ ớc mắt nên cũng chẳng đư ­ ợc h ­ ưởng cái phúc lâu bền hơn .Về thái độ đối xử, cách ăn ở giữa con ngư ­ ời với con ngư ­ ời còn có câu : “ Ăn nên mà ở chẳng nên, quang rơm gánh đá sao bền bằng mây ”, “ Tốt danh hơn lành áo ”, “ Yêu trẻ, trẻ đến nhà, yêu già, già để phúc ”. Đó là những lời khuyên răn con ng ­ ười phải biết sống có tình có nghĩa, phải biết đối xử sao cho phải lẽ đời. Dân gian đã sử dụng những hình ảnh rất thân mật, dễ hiểu để truyền lại những kinh nghiệm tay nghề sống quý giá. “ Ở ” trong câu “ Ăn nên mà ở chẳng nên, quang rơm gánh đá sao bền bằng mây ” là cách ứng xử, là thái độ sống với những ng ­ ười xung quanh. Nếu không biết cách ứng xử, cách sống cho phải đạo với mọi ngư ­ ời thì sẽ nh ­ ư “ quang rơm gánh đá ”. Phải biết lựa bề đối xử : “ Yêu trẻ, trẻ đến nhà, yêu già, già để phúc ” sao cho tương thích với đạo lí dân tộc bản địa. Ở đời sống tốt sẽ gặp may, “ ở hiền sẽ gặp lành ”. Câu tục ngữ khái quát một lẽ thư ­ ờng của đời sống là làm gì sẽ đư ­ ợc hưởng ấy, đối xử tốt với mọi ngư ­ ời sẽ được mọi ngư ­ ời đáp lại. Ng ­ ười Nước Ta vốn trọng nghĩa, trọng tình hơn trọng tiền tài, “ danh ” trong “ Tốt danh hơn lành áo ” không đơn thuần là danh vọng, chức t ­ ước mà là danh dự, là sự tôn trọng của ngư ­ ời đời so với mỗi ng ­ ười. “ Lành áo ” có nghĩa bóng là tiền tài. Dân gian đề cao danh dự hơn là tài lộc, giàu sang .Sống trong hội đồng, con ng ­ ười phải biết th ­ ương yêu, đùm bọc, cảm thông với nhau. Đó là nghĩa bóng của những câu tục ngữ : “ Một con ngựa đau, cả tàu bỏ cỏ ”, “ Dốc bồ th ­ ương kẻ ăn đong, goá chồng th ­ ương kẻ nằm không một mình ”, “ Một ngày nên nghĩa, chuyến đò nên quen ”. Sống ở đời phải biết thư ­ ơng yêu đồng loại, phải biết đau nỗi đau của người khác, phải biết cảm thông và san sẻ khó khăn vất vả với những ngư ­ ời kém suôn sẻ hơn mình. Nhiều khi con ngư ­ ời rất vô tình, chỉ khi mình phải chịu nỗi đau ấy mới biết cảm thông với ng ­ ười khác. Cả hai câu tục ngữ đã bộc lộ một nét đẹp trong phẩm chất của ng ­ ười Nước Ta, đó là ý thức đoàn kết và tấm lòng “ Thương ng ­ ười như ­ thể thương thân ” .Tục ngữ không chỉ là những lời khuyên răn, ngợi ca những điều tốt đẹp, phê phán những lối sống, những cách ứng xử không tương thích trong hội đồng mà còn là nơi biểu lộ những vẻ đẹp của tâm hồn, văn hoá dân tộc bản địa. Những ý niệm đúng đắn của ngư ­ ời x ­ ưa là một di sản ý thức vô cùng quý giá so với dân tộc bản địa. Qua tục ngữ hoàn toàn có thể thấy những nét đẹp trong tính cách và đạo đức truyền thống lịch sử của ngư ­ ời Nước Ta, đó là tinh thần nhân đạo xuyên thấm trong lối sống, trong quy tắc ứng xử và niềm tin yêu lao động thấm nhuần trong những câu nói về lao động sản xuất .

III – LIÊN HỆ

Một số câu tục ngữ nói về tốt – xấu, đẹp – xấu :

– Tốt gỗ hơn tốt nước sơn, xấu người đẹp nết còn hơn đẹp người .– Cái nết đánh chết cái đẹp .– Người chết, nết còn .– Đói cho sạch, rách nát cho thơm .– Chết trong còn hơn sống đục .– Đừng ham nón tốt dột mưa, đừng ham người mẫu mà thưa việc làm .– Dù đẹp tám vạn nghìn tư, mà chẳng có nết cũng hư một đời .– Ngọc lành hay có vết .– Xấu hay làm tốt, dốt hay nói chữ .

– Tốt đẹp phô ra, xấu xa đậy lại.

– Điều lành thì nhớ, điều dở thì quên .– Đất lành chim đỗ, đất ngỗ chim bay .( 1 ) Tham khảo : Nguyễn Trọng Hoàn, Đọc – hiểu văn bản Ngữ văn 7 ( phần Gợi dẫn bài Tục ngữ về vạn vật thiên nhiên và lao động sản xuất ), NXB Giáo dục đào tạo, 2004 .

Source: https://mix166.vn
Category: Văn Hóa