Múa rối nước – Wikipedia tiếng Việt

Múa rối nước (hay còn gọi là trò rối nước) là một loại hình nghệ thuật sân khấu dân gian truyền thống độc đáo, ra đời từ nền văn hóa lúa nước. Từ một nghệ thuật mang yếu tố dân gian, múa rối nước đã trở thành một nghệ thuật truyền thống, một sáng tạo đặc biệt của người Việt[1]

Múa rối nước đã ra đời chừng hơn 10 thế kỷ trước ở vùng châu thổ sông Hồng. Loại hình này thường diễn vào dịp lễ, hội làng, ngày vui, ngày Tết, dùng con rối diễn trò, diễn kịch trên mặt nước. Trò rối nước cũng được coi là nét văn hóa phi vật thể đặc sắc của dân tộc Việt Nam[1].

Do tính rực rỡ, nên từ nghệ thuật và thẩm mỹ mang yếu tố dân gian, múa rối nước đã nhanh gọn trở thành thẩm mỹ và nghệ thuật truyền thống cuội nguồn, hoàn toàn có thể sánh ngang với tuồng, chèo là những bộ môn thẩm mỹ và nghệ thuật có vị trí cao trong nền sân khấu dân tộc bản địa. Múa rối có ở nhiều vương quốc trên quốc tế, nhưng múa rối nước thì chỉ duy nhất có ở Nước Ta [ 2 ] [ 3 ] .
Múa rối nước sinh ra cùng nền văn minh lúa nước nhưng được hình thành và tăng trưởng vào triều đại nhà Lý ( 1010 – 1225 ). Theo thời hạn, nghệ thuật và thẩm mỹ múa rối nước được truyền từ đời này sang đời khác, từ từ trở thành một thú chơi thanh nhã của dân cư Nước Ta trong những dịp tiệc tùng [ 2 ] .

Chứng cứ bằng văn tự đầu tiên ghi chép về múa rối nước Việt Nam là bia tháp Sùng Thiện Diên Linh, dựng năm 1121, trong đó có đoạn viết: “Thả rùa vàng đội ba ngọn núi, trên mặt sóng dập dờn. Phơi mai vân để lộ bốn chân, dưới dòng sông lờ lững, liếc mắt nhìn lên bờ, cúi xét bầu trời lồng lộng. Trông vách dựng cheo leo, dạo nhạc thiều réo rắt. Cửa động mở ra thần tiên xuất hiện. Ðều là dáng điệu thiên cung, há phải phong tư trần thế. Vươn tay nhỏ dâng khúc Hồi phong, nhăn mày thúy ngợi ca vận tốt. Chim quý từng đàn ca múa, thú lành từng đội xênh xang“[2].

Sân khấu rối nước .

Nghệ thuật trò rối nước có những đặc điểm khác với múa rối thông thường: dùng mặt nước làm sân khấu (gọi là nhà rối hay thủy đình), phía sau có phông che (được gọi là tấm y môn) tạo sân khấu biểu diễn múa rối nước y như ban thờ lớn ở Đình, chùa của người Việt, xung quanh trang trí cờ, quạt, voi, lọng, cổng hàng mã… trên “sân khấu” là những con rối (được làm bằng gỗ) biểu diễn nhờ sự điều khiển của những người phía sau phông thông qua hệ thống sào, dây… Biểu diễn rối nước không thể thiếu những tiếng trống, tiếng pháo phụ trợ[4].

Cách thức hoạt động giải trí[sửa|sửa mã nguồn]

Con rối làm bằng gỗ sung, loại gỗ nhẹ nổi trên mặt nước, được đục cốt, đẽo với những đường nét cách điệu riêng sau đó gọt giũa, đánh bóng và trang trí với nhiều màu sơn khác nhau để làm tôn thêm đường nét tính cách cho từng nhân vật. Hình thù của con rối thường tươi tắn, ngộ nghĩnh, tính hài và tính tượng trưng cao .Phần thân rối là phần nổi lên mặt nước bộc lộ nhân vật, còn phần đế là phần chìm dưới mặt nước giữ cho rối nổi bên trên và là nơi lắp máy tinh chỉnh và điều khiển cho quân rối cử động .Máy tinh chỉnh và điều khiển và kỹ xảo điều khiển và tinh chỉnh trong múa rối nước tạo nên hành vi của quân rối nước trên sân khấu, đó chính là mấu chốt của thẩm mỹ và nghệ thuật trò rối nước [ 5 ] .Máy tinh chỉnh và điều khiển rối nước hoàn toàn có thể được chia làm hai loại cơ bản : máy sào và máy dây đều có trách nhiệm làm di chuyển quân rối và tạo hành vi cho nhân vật. Máy tinh chỉnh và điều khiển được giấu trong lòng nước, tận dụng sức nước, tạo sự tinh chỉnh và điều khiển từ xa, góp sức cho người xem nhiều điều kỳ lạ, giật mình .Buồng trò rối nước là nhà rối hay thủy đình thường được dựng lên giữa ao, hồ với kiến trúc cân đối tượng trưng cho mái đình của vùng nông thôn Nước Ta .
Các nhân vật trong rối nước .Người nghệ nhân rối nước đứng trong buồng trò để điều khiển và tinh chỉnh con rối. Họ thao tác từng cây sào, thừng, vọt … hoặc giật con rối bằng mạng lưới hệ thống dây sắp xếp ở bên ngoài hoặc dưới nước. Sự thành công xuất sắc của quân rối nước đa phần trông vào sự cử động của thân hình, hành vi làm trò đóng kịch của nó. [ 6 ]Sân khấu rối nước là khoảng trống trước mặt buồng trò. Buồng trò, sân khấu được trang bị cờ, quạt, voi, lọng, cổng hàng mã … Buổi diễn rất sinh động với lời ca, tiếng trống, mõ, tù và, chen tiếng pháo chuột, pháo thăng thiên, pháo mở cờ từ dưới nước lên, trong ánh sáng lộng lẫy và màn khói huyền ảo [ 5 ] .Trò rối nước là trò khéo lấy động tác làm ngôn từ diễn đạt, rối nước gắn bó với âm nhạc như nghệ thuật và thẩm mỹ múa. Âm nhạc tinh chỉnh và điều khiển vận tốc, giữ nhịp, dẫn dắt động tác, gây không khí với tiết tấu truyền thống cuội nguồn giữ vai trò chủ yếu của trò rối nước, nhạc rối nước thường sử dụng những làn điệu chèo hoặc dân ca đồng bằng Bắc Bộ [ 5 ] .

Theo các truyền thuyết, huyền thoại lịch sử, trò rối nước ra đời từ thời xây thành Cổ Loa, Kinh An Dương Vương, năm 255 trước công nguyên. Còn theo sử sách, văn bia trò rối nước ra đời năm 1121 (đời Lý).

Trong kho tàng trò rối nước của Nước Ta, có 30 tiết mục truyền thống và hàng trăm tiết mục rối tân tiến kể về những sự tích dân gian và đời sống hàng ngày của dân cư Việt [ 7 ]. Các trò diễn thường được mở màn bằng sự ra mắt của chú Tễu, diễn đạt :

• Những sinh hoạt đời thường như: công việc nhà nông, câu ếch, cáo bắt vịt,
• Lễ hội: múa rồng, múa sư tử, rước kiệu, đấu vật, đánh võ, chọi trâu.
• Trích đoạn một số tích cổ: Thạch Sanh, Tấm Cám[3]…

Một số phường múa rối nước ở Nước Ta[sửa|sửa mã nguồn]

Nghệ thuật rối nước là đặc phẩm văn hoá địa phương dân tộc bản địa Việt, tăng trưởng ở hầu hết những làng xã quanh kinh thành Thăng Long như Đào Thục ( Đào Xá ) – Huyện Đông Anh, P. rối nước xã Thanh Hải – Thanh Hà – Thành Phố Hải Dương [ 8 ], Bảo Hà – Vĩnh Bảo – Hải Phòng Đất Cảng và nhiều phường rối ở hầu hết những tỉnh đồng bằng Bắc Bộ .Ngoài Nhà hát múa rối Trung ương và Nhà hát múa rối Thăng Long, cón có một số ít phường như Đào Thục, Tế Tiêu, Tràng Sơn, Bình Phú, Thạch Xá, Nguyên Xá và Nam Chấn [ 3 ] .Đặc biệt, trong những địa phương này, điển hình nổi bật có rối Thẩm Rộc của đồng bào Tày ở huyện Định Hoá, Thái Nguyên. Từ 13 đời nay, nghề rối được dòng họ Ma Quang gìn giữ. Dù trải qua nhiều thăng trầm, nhưng nghề vẫn được truyền đến thời nay. Múa rối Thẩm Rộc thuộc mô hình rối que, thường thì phường rối có 12 thành viên gồm người điều khiển và tinh chỉnh, người chơi nhạc và 1 số ít người giúp. Cách tinh chỉnh và điều khiển con rối ở phường rối Thẩm Rộc cũng có cách khác với những phường rối khác. Ngoài một số ít con rối dùng dây giật, cầm trên tay điều khiển và tinh chỉnh, hầu hết những con rối được điều khiển và tinh chỉnh qua những que tre [ 3 ] .Năm 1992, Nhà hát Múa rối Thăng Long tại TP. Hà Nội phục sinh 17 trò rối nước làm sống dậy trò rối nước trên toàn nước gồm 17 trò : Bật cờ, Chú Tễu, Múa rồng, Em bé chăn trâu, Cày cấy, Cậu ếch, Bắt vịt, Đánh cá, Vinh quy bái tổ, Múa sư tử, Múa phượng, Lê Lợi trả gươm, Nhi đồng đi dạo, Đua thuyền, Múa lân, Múa tiên, Tứ linh .Tại thành phố Hồ Chí Minh có sân khấu múa rối nước Rồng Vàng .

Múa rối nước ở Thành Phố Hải Dương[sửa|sửa mã nguồn]

Ở Thành Phố Hải Dương có ba phường múa rối nước được công nhận là di sản văn hóa truyền thống phi vật thể cấp vương quốc tại : xã Thanh Hải, huyện Thanh Hà ; xã Lê Lợi, huyện Gia Lộc ; xã Hồng Phong, huyện Ninh Giang. [ 8 ] [ 9 ] [ 10 ]

Múa rối nước Đào Thục[sửa|sửa mã nguồn]

Rối nước Đào Thục là môn rối nước có nguồn gốc tại làng Đào Thục, xã Thuỵ Lâm, huyện Đông Anh, TP.HN .Vào thời Hậu Lê làng Đào Thục có Ông Đào Đăng Khiêm ( Tự Phúc Khiêm ) tên thật là Nguyễn Đăng Vinh quê ở Đào Xá, huyện Yên Phong, Thành Phố Bắc Ninh nay là Đào Thục, xã Thụy lâm, huyện Đông Anh, TP.HN. Sau khi đỗ đạt Thám Hoa ( Tiến sĩ ) rồi làm quan Nội giám thời vua Lê Hy Tông, được nhà vua yêu dấu ban cho thẩm mỹ và nghệ thuật múa rối nước đem về quê nhà thiết kế xây dựng làng Đào Xá cùng với tận tâm của mình. Vì có công lớn nên dân làng đã viết đơn ý kiến đề nghị triều đình Hậu Lê phong thần lập bia đá năm 1735 ( thời Lê Ý Tông ) .Rối nước Đào Thục có màn đốt pháo bật cờ khai mạc và dùng nhân vật Ba Khí giáo trò ( Ba khí là đại diện thay mặt chung cho cả hình ảnh người nông dân Bắc Bộ và anh Ba Khía Miền Nam ) đại diện thay mặt cho cái ” khí phách ” của người Việt chứ không chỉ là chú Tễu – anh nông dân đồng bằng Bắc Bộ từ thời xưa như những phường rối khác ( theo lời Nghệ nhân Nguyễn Thế Nghị ) .

Múa rối nước Đồng Ngư[sửa|sửa mã nguồn]

Hiện nay chưa có tài liệu nào ghi chép về thời hạn sinh ra của trò múa rối nước làng Đồng Ngư, xã Ngũ Thái [ 11 ]. Trước năm 1945, phường múa rối nước làng Đồng Ngư đa phần màn biểu diễn ship hàng nhân dân trong làng vào những dịp nông nhàn, hội hè, khét tiếng và đi trình diễn giao lưu với những phường rối bạn. Sau Cách mạng Tháng Tám, trò múa rối nước mai một dần [ 12 ] .Năm 1986, được sự trợ giúp của Viện Văn hóa, chính quyền sở tại địa phương, P. rối nước Đồng Ngư được xây dựng với sự tham gia của 40 nghệ nhân tâm huyết với nghề [ 12 ] .Năm 2012, nhằm mục đích bảo tồn, phát huy giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ trình diễn múa rối nước của làng Đồng Ngư, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Thành Phố Bắc Ninh đã lập hồ sơ trình Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ghi danh là Di sản văn hóa truyền thống phi vật thể Quốc gia [ 12 ] .

Múa rối nước làng Ra[sửa|sửa mã nguồn]

Thủy Đình làng Ra được xây dựng lại từ năm 1992, đối diện đình làng. Vào hội chùa Thầy hằng năm (7/3 âm lịch), phường rối làng Ra vẫn biểu diễn độc quyền tại thủy đình giữa hồ Long Trì.

Tại làng Ra, mỗi khi hội làng ( tháng 7 âm lịch ) đến, những nghệ nhân lại trình diễn cho nhân dân trong thôn cùng xem. Sau cuộc chiến tranh, từ năm 1977, rối nước đã được những nghệ nhân phục sinh trở lại .Từ năm 1977 đến những năm 2000, rối nước Làng Ra ngày càng tăng trưởng can đảm và mạnh mẽ. Mỗi năm đều có hàng chục tour du lịch, khách thăm quan có cả trong và ngoài nước. Các nghệ nhân liên tục được đi màn biểu diễn ở những nơi trên cả nước : Bảo tàng dân tộc bản địa học Nước Ta, những liên hoan múa rối, Festival, … Ngoài ra, phường còn được đi màn biểu diễn ở những vương quốc và vùng chủ quyền lãnh thổ trên quốc tế : Italia, Áo, Nước Singapore, Trung Quốc, Đài Loan … đưa hình ảnh Nước Ta đến với bạn hữu quốc tế. [ 13 ]Nhưng lúc bấy giờ múa rối nước đang dần mai một, khách du lịch thăm quan tới làng Ra cũng không còn, những chuyến đi màn biểu diễn cũng dần ít đi .

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]

Source: https://mix166.vn
Category: Văn Hóa