TIẾN TRÌNH VĂN HÓA VIỆT NAM – Di tích lịch sử – văn hoá Hà Nội

Tiến trình văn hóa Việt Nam hoàn toàn có thể chia thành 6 quy trình tiến độ : văn hóa tiền sử, văn hóa Văn Lang – Âu Lạc, văn hóa thời chống Bắc thuộc, văn hóa Đại Việt, văn hóa Đại Nam và văn hóa tân tiến. Sáu tiến trình này tạo thành ba lớp : lớp văn hóa địa phương, lớp văn hóa giao lưu với Trung Quốc và khu vực, lớp văn hóa giao lưu với phương Tây .

1. Lớp văn hóa bản địa Lớp văn hóa bản địa được hình thành qua hai giai đoạn: giai đoạn văn hóa tiền sử và giai đoạn văn hóa Văn Lang – Âu Lạc.

1.1. Thành tựu lớn nhất ở quy trình tiến độ văn hóa tiền sử của dân cư Nam-Á là sự hình thành nghề nông nghiệp lúa nước .

Trong năm trung tâm xuất hiện cây trồng, Đông Nam Á chính là trung tâm nông nghiệp cổ xưa nhất. Còn theo các tài liệu cổ thực vật học thì việc cây lúa có nguồn gốc từ đây là điều không còn nghi ngờ gì: trung tâm thuần dưỡng lúa là vùng đông nam Himalaya và khu vực sông nước Đông Nam Á. Các tác giả Lịch sử Việt Nam khẳng định: “Trên cơ sở kinh tế hái lượm phát triển ở vùng rừng nhiệt đới, các bộ lạc Hòa Bình đã thực hiện một bước nhảy có ý nghĩa lớn lao trong đời sống nhân loại: phát minh nông nghiệp… Đông Nam Á là một trong những trung tâm phát sinh nông nghiệp sớm nhất”.

Tổ tiên người Hán khi định cư ở lưu vực sông Hoàng Hà mới chỉ trồng kê, mạch, đậu. Nghề trồng lúa là học từ những dân tộc bản địa phương Nam. Những hiệu quả khảo cổ ở bắc Nước Trung Hoa được cho phép Tóm lại rằng việc này diễn ra vào cuối thiên niên kỉ thứ III trước Công nguyên. Nhà Đông phương học Nga nổi tiếng D.V. Deopik đã viết : “ Vào thiên niên kỷ thứ III trước Công nguyên, ở TT vùng Đông Á ta chỉ thấy một chấm nhỏ của văn minh trồng kê Ngưỡng Thiều ( Janshao ), lỗi thời hơn so với văn hóa đồ gốm có hoa văn vùng TT Đông Dương. Ở bắc Đông Á không có những nôi nông nghiệp lớn … Những nền văn hóa trồng lúa vùng sông Dương Tử thời kì Long Sơn ( Lunshan ) và muộn hơn thực ra đều là ngoại vi của nôi trồng lúa Đông Dương ” .
Từ Khu vực Đông Nam Á cổ đại, lúa và kĩ thuật trồng lúa đã lan tới bờ Địa Trung Hải vào nửa đầu của thiên niên kỉ I trước Công nguyên. Còn ở những hòn hòn đảo Nhật Bản, nó mới chỉ được đưa tới qua con đường Hoa Bắc từ trước Công nguyên không lâu .
Ngoài cây lúa và kĩ thuật trồng lúa, còn phải kể đến một số ít thành tựu đặc biệt quan trọng khác của Khu vực Đông Nam Á cổ đại :
( a ) Việc trồng dâu nuôi tằm để làm đồ mặc và tục uống chè ;
( b ) Việc thuần dưỡng một số ít gia súc đặc trưng như trâu, gà ( trong cuốn Nguồn gốc những loài, E. Darwin đã khẳng định chắc chắn rằng nguồn gốc của con gà nuôi là xuất phát từ con gà rừng Khu vực Đông Nam Á ) ;
( c ) Việc làm nhà sàn để ở và dùng những cây thuốc để chữa bệnh. Truyền thuyết phương Nam đã ghi lại tiến trình văn hóa này bằng hình ảnh Thần Nông, nhân vật thần thoại cổ xưa này đã được bổ trợ vào kho tàng văn hóa Trung Hoa .
1.2. Giai đoạn văn hóa Văn Lang – Âu Lạc kế tục quá trình tiền sử cả về khoảng trống văn hóa, thời hạn văn hóa và thành tựu văn hóa. Nếu dựa vào thư tịch cổ và truyền thuyết thần thoại thì hoàn toàn có thể tưởng tượng tiến trình này khởi đầu từ khoảng chừng giữa thiên niên kỉ III trước Công nguyên .
Truyền thuyết Hồng Bàng thị ( Họ Hồng Bàng ) kể rằng vua tiên phong của họ Hồng Bàng tên là Lộc Tục, cháu bốn đời của Viêm Đế ( = vua xứ nóng ) họ Thần Nông, con một nàng tiên ở núi Ngũ Lĩnh. Lộc Tục lên làm vua phương Nam vào khoảng chừng năm 2879 trước Công nguyên, lấy hiệu là Kinh Dương, đặt tên nước là Xích Quỷ ( xích = đỏ – màu của phương Nam theo Ngũ hành ; quỷ = thần ; Xích Quỷ = Thần phương Nam ). Bờ cõi nước Xích Quỷ phía bắc giáp hồ Động Đình, phía nam giáp nước Hồ Tôn ( Chiêm Thành ), phía tây giáp Ba Thục ( Tứ Xuyên ), phía đông giáp bể Nam Hải. Kinh Dương Vương Lộc Tục lấy con gái vua hồ Động Đình là Long Nữ, sinh ra Sùng Lãm, nối ngôi làm vua xưng là Lạc Long Quân. Lạc Long Quân lấy Âu Cơ, sinh ra bọc trăm trứng, nở thành trăm con trai. Một nửa theo cha xuống bể, nửa kia theo mẹ lên rừng. Đến đất Phong Châu ( vùng Việt Trì thời nay ), cùng tôn người con trưởng làm vua nước Văn Lang, xưng là Vua Hùng .
Về mặt khoảng trống, bờ cõi nước Xích Quỷ theo truyền thuyết thần thoại trải dài từ Bắc Trung Bộ đến hồ Động Đình chính là địa phận cư trú của người Nam-Á – Bách Việt, là khu vực tam giác khoảng trống gốc của văn hóa Việt Nam. Bờ cõi nước Văn Lang của những vua Hùng sau này là một bộ phận của khoảng trống gốc đó, cũng như người Lạc Việt là một bộ phận của khối dân cư Nam-Á – Bách Việt .
Về mặt thời hạn, thiên niên kỉ thứ III trước Công nguyên ứng với quy trình tiến độ đầu thời đại đồ đồng, cũng chính là thời gian hình thành chủng Nam-Á ( Bách Việt ). Thành tựu văn hóa hầu hết của quá trình Văn Lang – Âu Lạc, sau nghề nông nghiệp lúa nước, chính là nghề luyện kim đồng. Cả trên phương diện này, vai trò của vùng văn hóa Nam-Á so với khu vực cũng rất là to lớn ; đồ đồng Đông Sơn và ảnh hưởng tác động của nó đã tìm thấy khắp nơi – từ nam Trung Hoa, Vương Quốc của nụ cười đến hàng loạt vùng Khu vực Đông Nam Á hải đảo .
1.3. Giai đoạn từ 3-2 nghìn năm trước Công nguyên cho đến vài trăm năm trước Công nguyên đã tạo nên một đỉnh điểm bùng cháy rực rỡ trong lịch sử vẻ vang văn hóa dân tộc bản địa và có ảnh hưởng tác động lớn đến toàn khu vực .
GS Hà Văn Tấn đánh giá và nhận định : “ tác động ảnh hưởng của văn hóa Đông Sơn lên phía Bắc, theo lưu vực sông Nguyên, sông Tương, đến đất Sở là đã rõ ràng ”. Vào đầu quá trình này, đỉnh điểm đó là thành tựu chung của những dân tộc bản địa Khu vực Đông Nam Á cổ đại. Không phải vô cớ mà D.V. Deopik gọi thế kỉ V trước Công nguyên là “ thế kỉ của phương Nam ”. Đúng như Ja. V. Chesnov nhận xét : “ Về hàng loạt phương diện của văn hóa – từ sản xuất nông nghiệp cho đến nghành truyền thuyết thần thoại – Khu vực Đông Nam Á đã có những ảnh hưởng tác động lớn, vượt rất xa ra ngoài ranh giới những láng giềng trực tiếp của nó … Việc tạo nên những thứ như cây lúa trồng, nghề luyện kim đồng, hoặc những thành tựu văn hóa khác … là tác dụng phát minh sáng tạo của rất nhiều dân tộc bản địa lớn nhỏ đã tạo nên trong suốt chiều dài lịch sử dân tộc nhiều nghìn năm của mình cái quốc tế độc lạ được gọi là Khu vực Đông Nam Á ”. Chính những thành tựu của quốc tế Khu vực Đông Nam Á cổ đại mà trong đó có phần góp phần của tổ tiên những dân tộc bản địa Việt Nam ấy đã làm nên cái nền vững chãi cho sự tăng trưởng của văn hóa Việt Nam sau này .

Chữ viết của lớp văn hóa bản địa là vấn đề trước đây hầu như chưa được đặt ra. Đơn giản là vì, trong một thời gian dài, dưới áp lực của định kiến “lấy Trung Hoa làm trung tâm”, người ta không thể hình dung được rằng phương Nam có thể có một nền văn hóa riêng chứ đừng nói gì đến chữ viết. Đến nay, dưới ánh sáng của: (a) Những nhận định mới về quy mô, tầm cỡ và vai trò của văn hóa phương Nam trong lịch sử văn hóa khu vực; (b) Những ghi chép của sử sách Trung Hoa về một thứ chữ “khoa đẩu” (hình con nòng nọc bơi) của người phương Nam. (c) Những cứ liệu về dấu vết chữ viết đã phát hiện được trên những phiến đá ở thung lũng Sapa, trên qua đồng Thanh Hóa, trên lưỡi cày Đông Sơn, trên trống đồng Lũng Cú, ở vùng Mường Thanh Hóa (hình nòng nọc!); ta hoàn toàn có thể nghĩ đến giả thuyết về sự tồn tại của một nền văn tự phương Nam “trước Hán và khác Hán” (chữ dùng của GS. Hà Văn Tấn).

2. Lớp văn hóa giao lưu với Trung Hoa và khu vực

Lớp văn hóa giao lưu với Trung Quốc và khu vực còn lại được hình thành qua 2 tiến trình : quy trình tiến độ văn hóa chống Bắc thuộc và quá trình văn hóa Đại Việt. Đặc trưng chung của lớp văn hóa này là sự song song sống sót của hai xu thế trái ngược nhau : Một bên là xu thế Hán hóa về mặt văn hóa và bên kia là khuynh hướng chống Hán hóa và Việt Nam hóa những tác động ảnh hưởng Nước Trung Hoa .
2.1. Giai đoạn văn hóa thời chống Bắc thuộc khởi đầu từ trước công nguyên và lê dài đến khi Ngô Quyền giành lại được quốc gia. Những đặc thù hầu hết của tiến trình văn hóa này là :

1. Ý thức đối kháng bất khuất và thường trực trước nguy cơ xâm lăng từ phía phong kiến phương Bắc. Sự ra đời của quốc hiệu “Nam Việt” từ trước Công nguyên, trong đó yếu tố chỉ phương hướng “nam” lần đầu tiên xuất hiện (và sẽ tồn tại trong hầu hết các quốc hiệu về sau) đánh dấu một bước ngoặt trong nhận thức của dân tộc về hiểm họa xâm lăng thường trực từ phía phong kiến phương Bắc mà từ đời Tần-Hán trở đi đã trở thành một đế quốc hùng mạnh bậc nhất khu vực.

Tinh thần đối kháng thường trực và quật cường ấy đã thể hiện can đảm và mạnh mẽ qua những cuộc khởi nghĩa của Hai Bà Trưng ( 40-43 ), Triệu Thị Trinh ( 246 ), Lí Bôn với nước Vạn Xuân ( 544 – 548 ), Triệu Quang Phục ( 548 – 571 ), Mai Thúc Loan ( 722 ), Phùng Hưng ( 791 ), cha con họ Khúc ( 906 – 923 ), Dương Diên Nghệ ( 931 – 937 ) và đạt đến đỉnh điểm ở cuộc khởi nghĩa thắng lợi của Ngô Quyền ( 938 ) .

1. Đặc điểm thứ hai của giai đoạn văn hóa chống Bắc thuộc là sự suy tàn của nền văn minh Văn Lang – Âu Lạc, sự suy tàn này bắt nguồn từ:

( 1 ) sự suy thoái và khủng hoảng tự nhiên có tính quy luật của một nền văn hóa sau khi đạt đến đỉnh điểm ;
( 2 ) sự tàn phá cố ý của kẻ xâm lược phương Bắc với thủ đoạn đồng nhất thâm độc .
Sử gia Tư Mã Thiên chép rằng từ đời Tần, Trung Quốc “ đã chiếm cả thiên hạ, cướp lấy đất Dương Việt … đưa những người bị đày đến ở lẫn với người Việt ”. Thời Hán, Mã Viện đưa dân Trung Quốc sang ở lẫn để đồng điệu người Việt, sử cũ gọi họ là dân Mã lưu ( do Mã Viện lưu lại ). Năm 231, Tiết Tông dâng sớ lên vua Ngô Hoàng Võ kể rằng “ Vua Hán Võ Đế giết Lữ Gia ( thừa tường Nam Việt – TNT ), chia nước Việt thành 9 Q., đặt ra quan thứ sử Q. Giao Chỉ. Từ đó những tội nhân Trung Quốc chạy sang, ở lẫn với dân, dạy học sử sách ( Trung Hoa – TNT ) và phổ cập phong tục lễ hóa của Trung Quốc ” .

1. Đặc điểm thứ ba là giai đoạn văn hóa chống Bắc thuộc đã mở đầu cho quá trình giao lưu – tiếp nhận văn hóa Trung Hoa và khu vực, cũng tức là mở đầu cho quá trình văn hóa Việt Nam hội nhập vào văn hóa khu vực. Điều thú vị ở đây là, tuy tiếp xúc trực tiếp và thường xuyên với Trung Hoa, nhưng trong giai đoạn này, Việt Nam tiếp nhận văn hóa Trung Hoa chưa nhiều, Nho giáo hầu như chưa có chỗ đứng trong xã hội Việt Nam. Lí do của sự kiện này rất đơn giản: đó là văn hóa đến theo vó ngựa xâm lăng, do kẻ xâm lược tìm cách áp đặt vào. Trong khi đó thì Phật giáo đến Việt Nam (ban đầu trực tiếp từ Ấn Độ, sau đó qua ngả đường Trung Hoa) một cách hòa bình, nên được người Việt Nam tự giác tiếp nhận. Cho nên, cùng với sự chống Bắc thuộc quyết liệt về mặt chính trị, nét chủ đạo của giai đoạn này là xu hướng chống Hán hóa về mặt văn hóa và Việt Nam hóa các ảnh hưởng Trung Hoa.

Chính do có khuynh hướng chống Hán hóa can đảm và mạnh mẽ như vậy vì vậy, mặc dầu ngay từ đầu Công nguyên, những thái thú Tích Quang, Nhâm Diên ra sức truyền bá điển lễ hôn nhân gia đình và mái ấm gia đình theo lối Nước Trung Hoa ; Sĩ Nhiếp vào thế kỉ II ra sức mở trường dạy học để truyền bá văn hóa Trung Quốc và thủ tiêu văn tự ngôn từ Việt ; Tô Định, Mã Viện ra sức thiết lập nền pháp chế khắc nghiệt bằng gươm giáo, suốt những thế kỷ này văn hóa Nước Trung Hoa nói chung và Nho giáo nói riêng vẫn không thể nào bắt rễ sâu được vào làng xã Việt Nam. Trong sử sách Nước Trung Hoa thời kì này, những đoạn viết về Phật giáo Giao Châu thì nhiều mà nói về Nho giáo thì rất ít. Dân Mã lưu do Mã Viện đưa sang không những không triển khai được trách nhiệm đồng điệu người Việt và làm chỗ dựa cho chính quyền sở tại mà, trái lại, còn bị Việt hóa trọn vẹn .
2.2. Nhờ đã có được nền móng vững vàng tạo nên từ đỉnh điểm rực rỡ tỏa nắng trong lớp văn hóa địa phương, niềm tin Văn Lang – Âu Lạc vẫn sống sót như một mạch ngầm trong suốt thời kì chống Bắc thuộc, để khi bước sang quá trình văn hóa Đại Việt, chỉ sau ba triều đại ( Ngô – Đinh – Tiền Lê ) lo việc kiến thiết xây dựng lại, văn hóa Việt Nam đã Phục hồi và thăng hoa nhanh gọn. Giai đoạn Đại Việt trở thành đỉnh điểm thứ hai trong lịch sử dân tộc văn hóa Việt Nam với hai cột mốc : Lí-Trần và Lê ( Đại Việt là quốc hiệu đa phần của nước ta trong thời kì này ). Truyền thống tổng hợp bao dung của văn hóa dân tộc bản địa ( lớp văn hóa địa phương ), được tiếp sức bởi văn hóa Phật giáo giàu lòng bác ái ( tiến trình chống Bắc thuộc ), đã tạo ra sự linh hồn của thời đại Lí-Trần. Văn hóa Lí-Trần tận mắt chứng kiến thời kì hưng thịnh nhất của Phật giáo và, cùng với nhu yếu kiến thiết xây dựng và củng cố nhà nước TW tập quyền, lưu lại thời gian Việt Nam chính thức tiếp đón Nho giáo. Đồng thời, với ý thức tổng hợp bao dung, nó cũng lan rộng ra cửa cho việc tiếp thu cả Đạo giáo. “ Tam giáo đồng quy ” trên cơ sở truyền thống cuội nguồn dân tộc bản địa đã khiến cho văn hóa Việt Nam thời Lí-Trần tăng trưởng can đảm và mạnh mẽ về mọi phương diện .
Thế là, Nho giáo ( và cùng với nó là văn hóa Trung Quốc ) mà trong suốt thời Bắc thuộc đã không hề xâm nhập sâu rộng được, thì giờ đây, từ khi được nhà Lí Open và đặt nền móng ( xây Văn Miếu thờ Khổng Tử năm 1070, lập trường Văn Miếu năm 1076, … ), đã xâm nhập mỗi ngày một mạnh. Đến giữa thời Trần, Nho giáo Việt Nam đã trở thành một lực lượng đáng kể trong triều đình, những Nho sĩ tự chứng minh và khẳng định bằng cách quay lại công kích Phật giáo và những triều vua trước. Đến thời Lê, Nho giáo đạt đến độ thịnh vượng nhất và nắm trong tay hàng loạt guồng máy xã hội. Xu hướng tiếp đón văn hóa Trung Hoa ( Hán hóa ) trở thành chủ yếu. Tính cách trọng động ( cứng rắn, duy nhất … ) đã xâm nhập dần vào xã hội Việt Nam ; nhà nước công bố lấy Nho giáo làm quốc giáo ; pháp lý phỏng theo Trung Quốc ; phụ nữ, con hát ngày một bị khinh rẻ … Văn hóa Việt Nam thời kì này chuyển sang một đỉnh điểm kiểu khác : văn hóa Nho giáo .
2.3. Việc giao lưu với Trung Hoa dẫn đến việc dùng chữ Hán làm văn tự. Chữ Nôm – chữ của người Nam ( chữ “ nôm ” gồm bộ khẩu và chữ “ nam ” ), một trong những mẫu sản phẩm của cuộc giao lưu này – manh nha từ cuối tiến trình chống Bắc thuộc và hình thành vào đầu quy trình tiến độ Đại Việt, được dùng trong sáng tác văn chương và đặc biệt quan trọng được tôn vinh dưới triều đại nhà Hồ và Tây Sơn. Vua Quang Trung đã sử dụng chữ Nôm làm văn tự chính thức trong những chiếu chỉ của mình và từng có kế hoạch giao cho La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp tổ chức triển khai dịch những sách vở tầm cỡ từ Hán sang Nôm .

3. Lớp văn hóa giao lưu với văn hóa phương Tây

Sau cùng là lớp văn hóa giao lưu với phương Tây. Cho đến nay, lớp này gồm hai tiến trình : văn hóa Đại Nam và văn hóa văn minh Tại đây cũng có hai xu thế trái ngược : Một bên là khuynh hướng âu hóa, bên kia là khuynh hướng chống âu hóa và Việt Nam hóa những ảnh hưởng tác động phương Tây. Song bộc lộ của chúng không phân rõ theo từng tiến trình mà đan cài trong khoảng trống và thời hạn .

3.1. Giai đoạn văn hóa Đại Nam được chuẩn bị từ thời các chúa Nguyên và kéo dài hết thời Pháp thuộc và chống Pháp thuộc. Tên gọi Đại Nam xuất hiện từ thời Minh Mạng, đó là quốc hiệu chủ yêu của nước ta trong giai đoạn này (thời Gia Long, quát hiệu nước ta là Việt Nam). Văn hóa tại Nam có các đặc điểm:

1. a) Từ những tiền đề mà triều đại Tây Sơn đã chuẩn bị, với sự hoàn tất của nhà Nguyễn, lần đầu tiên nước ta có được sự thống nhất về lãnh thổ và tổ chức hành chính từ Đồng Văn đến Cà Mau.
2. b) Sau thời kì hỗn độn Lê-Mạc, Trịnh-Nguyễn, đến nhà Nguyên. Nho giáo lại được phục hồi làm quốc giáo, nhưng nó ngày một suy tàn.
3. c) Khởi đầu quá trình thâm nhập của văn hoá phương Tây, cũng là khởi đầu thời kì văn hóa Việt Nam hội nhập vào nền văn hoá nhân loại. Sự giao lưu đó đã làm văn hóa Việt Nam biến đổi về mọi phương diện: Lối tư duy phân tích phương Tây đã hổ sung khá nhuần nhuyễn cho lối tư duy tổng hợp truyền thống; ý thức về vai trò cá nhân được nâng cao dần bổ sung cho ý thức cộng đồng truyền thống; đô thị ngày càng có vai trò quan trọng trong đời sống xã hội, quá trình đô thị hóa diễn ra ngày một nhanh hơn. Tất cả đã khiến cho lịch sử văn hoá Việt Nam lật sang trang mới.

3.2. Giai đoạn văn hóa văn minh được chuẩn bị sẵn sàng từ trong lòng văn hóa Đại Nam : Sự giao lưu với phương Tây mở màn bằng quá trình Đại Nam đã thổi vào Việt Nam luồng gió mới với những tư tưởng của K. Marx, V.I. Lênin. Từ những năm 30-40 trở lại đây, rõ ràng là văn hóa Việt Nam đã bước sang một quá trình mới. Tuy nhiên, vì văn hóa là tiếp nối, thời hạn văn hóa là khái niệm mờ, một tiến trình văn hóa ngắn nhất ( như Đại Nam ) cũng phải tính bằng vài thế kỉ cho nên vì thế may chục năm sống sót của tiến trình văn hóa tân tiến chưa được cho phép tổng kết rất đầy đủ những đặc thù của nó : Đây là quy trình tiến độ văn hóa đang định hình. Tuy nhiên, hoàn toàn có thể Dự kiến một cách chắc như đinh rằng đây là tiến trình mà, sau một thời kì suy thoái và khủng hoảng lê dài, không những văn hóa Việt Nam sẽ phục hưng mà còn tăng trưởng can đảm và mạnh mẽ về mọi phương diện, đạt tới một đỉnh điểm mới .
Lớp văn hóa giao lưu với phương Tây đem đến một loại sản phẩm của cuộc giao lưu mới : chữ Quốc ngữ .
Hits : 87765

Source: https://mix166.vn
Category: Văn Hóa