Cây nêu ngày tết – Nét đẹp văn hóa của người Việt Nam

Từ bao đời nay, hình ảnh cây nêu ngày tết Việt Nam được xem là một biểu tượng thiêng liêng trong ngày Tết Nguyên Đán ở Việt Nam bởi nó mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc đối với mỗi người dân Việt.

Vậy nhưng không phải ai cũng biết cây nêu là cây gì cũng như ý nghĩa của cây nêu ngày Tết Việt Nam như thế nào.

Những năm gần đây, dù vẫn là một dịp lễ quan trọng nhất trong năm, nhưng người ta dường như có xu hướng tối giản đi những tập tục ngày Tết. Những phong tục cổ truyền đã không còn xuất hiện nhiều ở các thành phố lớn, nơi nhịp sống luôn vội vã từng ngày.

Đặc biệt phải nhắc tới phong tục dựng cây nêu. Vì thế, cây nêu lại càng trở nên xa lạ hơn với thế hệ trẻ hiện nay. Trong bài viết này, Images Travel sẽ giúp bạn tìm hiểu rõ hơn về sự tích cây nêu ngày Tết cũng như cách làm cây nêu ngày Tết.

Mời bạn cùng theo dõi.

Cây nêu trong lịch sử văn học Việt Nam

Cây nêu có nguồn gốc bắt nguồn từ “sự tích cây nêu ngày Tết”. Người dân tương truyền nhau rằng, ngày xưa loài quỷ chiếm toàn bộ đất nước, con người chỉ làm thuê và nộp phần lớn lúa thu hoạch cho chúng. Thế nhưng, loài quỷ ngày càng bóc lột con người quá tay, và cuối cùng chúng tự cho mình hưởng quyền “ăn ngọn cho gốc”.

Lúc ấy, con người chỉ được hưởng rạ, tuyệt đường sinh nhai nên cầu cứu Đức Phật giúp đỡ. Phật bảo loài người đừng trồng lúa mà trồng khoai lang. Mùa thu hoạch ấy, con người được hưởng không biết bao nhiêu củ khoai, còn quỷ chỉ hưởng lá và dây khoai, đúng theo phương thức “ăn ngọn cho gốc”.

Sang mùa khác, loài quỷ lại chuyển qua phương thức “ăn gốc cho ngọn”. Phật bảo con người lại chuyển sang trồng lúa. Kết quả loài quỷ lại chẳng ăn được. Loài quỷ tức lộn ruột nên mùa sau chúng nó tuyên bố “ăn cả gốc lẫn ngọn”.

Lúc này, Phật trao cho con người giống cây ngô (bắp) để gieo khắp nơi. Loài quỷ lại không được gì, còn loài người thì thu hoạch cơ man là trái ngô. Cuối cùng, loài quỷ nhất định bắt con người phải trả lại tất cả ruộng đất không cho làm rẽ nữa.

Phật bàn với loài người điều đình với loài quỷ, xin miếng đất bằng bóng chiếc áo cà sa treo trên ngọn cây tre. Loài quỷ thấy không thiệt hại gì nên đồng ý. Khi đó Phật dùng phép thuật để bóng chiếc áo cà sa đó che phủ toàn bộ đất đai khiến loài quỷ mất đất phải chạy ra biển Đông.

Do mất đất sống nên loài quỷ huy động quân vào cướp lại. Trận đánh này bên phía quỷ bị thua sau khi bị loài người tấn công bằng máu chó, lá dứa, tỏi, vôi bột… Thế là từ đó loài quỷ bị Phật đày ra biển Đông. Trước khi đi, loài quỷ xin Phật thương tình cho phép một năm được vài ba ngày vào đất liền viếng thăm phần mộ của tổ tiên cha ông. Phật thương hại nên hứa cho.

Từ sự tích trên, có thể thấy “phiên bản gốc” của cây nêu là cây tre. Sự tích này cũng không vượt ra ngoài các đạo thuyết của Phật giáo và Lão giáo, cho rằng ngày Tết phải cắm nêu trước nhà để xua đuổi ma quỷ. Cây nêu trở thành một biểu tượng bảo vệ sự bình yên của con người trong những ngày thánh thần về trời, còn con người vui chơi giải trí.

Ý nghĩa của cây nêu ngày Tết

Trồng cây nêu đã trở thành tục lệ Tết phổ biến của các dân tộc Việt Nam từ Kinh, Thái, Mường đến Ba Na, Gia Rai… Trên ngọn nêu, người ta thường treo một túm lá dứa, lông gà, cành đa, lá thiên tuế, những chiếc khánh và con cá bằng đất nung, cùng một tán tròn bằng tre nứa dán giấy đỏ có tính chất biểu tượng tùy theo địa phương, phong tục, dân tộc.

Ngoài ra, có nơi còn treo những chiếc đèn lồng, đèn xếp hoặc vài xấp tiền, vàng mã… Dù với dụng ý khác nhau nhưng những vật treo đều tượng trưng cho mong muốn bảo vệ con người, tạo lập hạnh phúc cho con người. Ví như lá dứa để dọa ma quỷ (vì ma quỷ sợ gai), không cho chúng vào quấy phá.

Đặc biệt, cây nêu còn coi là cây vũ trụ – nối liền Đất với Trời. Tán tròn bằng giấy đỏ tượng trưng cho Mặt Trời và ngọn nêu là nơi chim thần (sứ giả của Mặt Trời) đậu. Cuối năm (cuối mùa đông) mới trồng cây nêu để đầu năm ngọn nêu vươn lên đón ánh nắng xuân, sức sống xuân.

Thời điểm dựng cây nêu ngày Tết

Phong tục dựng cây nêu ngày Tết có thể có sự khác nhau tùy theo vùng miền. Dưới đây là cách làm chung và phổ biến nhất.

Thời điểm dựng nêu

Theo phong tục dân gian, người Kinh sẽ dựng cây nêu vào ngày 23 tháng Chạp Âm lịch, nhằm đúng ngày ông Công, ông Táo về trời. Người xưa thường quan niệm, vào ngày này, khi ông Công, ông Táo vắng mặt, ma quỷ sẽ có thể nhân cơ hội quấy phá, vì thế họ dựng cây nêu với mục đích xua đuổi ma quỷ. Ngày dựng cây nêu còn được gọi là ngày lên nêu.

Cách dựng cây nêu

– Cây nêu sẽ được dựng trước sân nhà.
– Cây nêu phải làm bằng cây tre dài khoảng 5 – 6 mét vì tre có đốt, là bậc thang đi về của thần linh, mang sinh khí của trời chuyển xuống mặt đất giúp mặt đất phì nhiêu, hội tụ sinh khí giúp mùa màng tốt tươi.
– Tre phải là loại tre già, to, thẳng, không được cụt ngọn. Thân cây có thể được trang trí bằng các loại cờ, phướn, đèn lồng, câu đối, niêu đất chứa vôi, chuông gió,…
– Bên dưới gốc rắc bột vôi trắng tạo thành vòng tròn hoặc rắc hình cánh cung, mũi tên hướng ra phía cổng để xua đuổi tà ma.
– Trên ngọn nêu buộc nhiều đồ vật (tùy từng địa phương) như: túi nhỏ đựng trầu cau và ống sáo, vàng mã hay những chiếc khánh và con cá bằng đất nung, cùng một tán tròn bằng tre nứa dán giấy đỏ, lá dứa, lông gà, cành đa,… Những vật treo này được cho là sẽ bảo vệ và mang đến những điều hạnh phúc cho con người:

*Lá dứa sẽ giúp dọa ma quỷ (vì ma quỷ sợ gai), không cho chúng vào quấy phá.

*Cái khánh – 磬 đồng âm với “khánh” – 慶, có nghĩa là phúc, điều tốt lành (theo Từ điển Hán Nôm): Năm mới đem lại hạnh phúc cho gia đình. Khi có gió thổi chúng chạm vào nhau và phát ra tiếng leng keng như tiếng phong linh, rất vui tai.

Người ta tin rằng những vật treo ở cây nêu, cộng thêm những tiếng động của những khánh đất, là để báo hiệu cho ma quỷ biết rằng nơi đây là nhà có chủ, không được tới quấy nhiễu,…

*Lông gà là biểu tượng chim thần (một sức mạnh thiên nhiên giúp đỡ con người).

*Tiền vàng mã để cầu tài, cầu lộc.

*Cành đa tượng trưng cho điều lành và tuổi thọ.

*Trong những ngày Tết cổ truyền, một số nơi người ta còn treo một đèn lồng trên cây nêu nhằm chỉ đường cho tổ tiên biết đường về ăn Tết với con cháu.
Xem thêm Phóng sự lễ dựng cây nêu ngày Tết

Thời điểm và cách hạ cây nêu

Ngày hạ nêu sẽ diễn ra vào ngày mùng 7 tháng Giêng Âm lịch. Lễ hạ cây nêu hay lễ khai hạ là nghi thức nhằm báo hiệu kết thúc Tết nguyên đán, tiễn tổ tiên, người đã khuất về trời sau những ngày về ăn Tết cùng gia đình, cũng là khi mọi người bắt đầu quay trở lại với cuộc sống hàng ngày.

Trước khi hạ cây nêu, chủ nhà đặt một cái bàn nhỏ, trên bày một đĩa dưa hấu, một ít hương, hoa,… ngay gốc cây nêu ngụ ý báo cáo với trời đất là gia đình đã ăn Tết vui vẻ. Sau đó, họ sẽ rung cây nêu cho rụng hết lá khô, hạ cây nêu xuống và đem bùa nêu treo ở cửa chính (cửa ở mặt trước ngôi nhà).

Ý nghĩa cây nêu trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam

Đối với đồng bào dân tộc thiểu số, cây nêu xuất hiện ở những vùng rẫy thuộc sở hữu cá nhân chưa khai hoang. Người chủ rẫy tìm bốn cây cao to, chặt đứt ngang thân, dựng ở bốn góc rẫy như bốn cái trụ và gọi đó là cây nêu.

Người Mường thì trồng cây nêu vào ngày 28 tháng Chạp âm lịch, trong khi đó cây nêu của người Hmong vùng Tây Bắc được dựng trong lễ hội Gầu tào (cầu phúc hoặc cầu mệnh) tổ chức từ ngày 3 đến ngày 5 tháng giêng âm lịch.

Cây nêu được cộng đồng người dân tộc Sán Dìu dựng trong lễ cầu mùa. Mùa thu, khi đã thu hoạch mùa màng xong, đồng bào Sán Dìu tổ chức lễ Đàn Phàn (đại lễ cầu mùa màng) để tạ ơn trời đất và cầu mong sự bình yên cho người và gia súc.

Ngày đầu họ sẽ làm lễ dâng thóc giống mời các thần về, cầu hồn lúa đồng thời cúng trị các loại ma ác gây bệnh tật cho con người, phá hoại mùa màng. Sang ngày thứ hai sẽ tiến hành dựng cây nêu.

Ngày nay, tục dựng cây nêu ngày Tết đang dần bị mai một. Một số ít địa phương vẫn duy trì được tục lệ này, tuy nhiên không nhiều người hiểu hết được ý nghĩa sâu xa của cây nêu ngày Tết. Hi vọng rằng qua bài viết này, bạn sẽ hiểu được cây nêu là cây gì, ý nghĩa cũng như cách làm cây nêu ngày Tết như thế nào.

Nguồn: Sưu tầm