Người Chăm – Wikipedia tiếng Việt

Người Chăm, người Chăm Pa hay người Champa (tiếng Chăm: Urang Campa; tiếng Khmer: ជនជាតិចាម, Chónchèat Cham), còn gọi là người Chàm, người Chiêm, người Chiêm Thành, người Hời…,[4] là một sắc tộc thuộc nhóm chủng tộc Austronesia (người Nam Đảo) có nguồn gốc từ Đông Nam Á hiện cư ngụ chủ yếu tại Campuchia, Việt Nam, Malaysia, Thái Lan và Hoa Kỳ. Từ thế kỷ 2 đến giữa thế kỷ 15, người Chăm cư trú tại Chăm Pa, một lãnh thổ tiếp giáp của các quốc gia độc lập ở miền Trung và miền Nam Việt Nam. Họ nói ngôn ngữ Chăm, thứ ngôn ngữ mà trước đây vẫn được người Chăm nói, và ngôn ngữ Tsat được dùng bởi con cháu người Utsul của họ trên đảo Hải Nam của Trung Quốc, hai ngôn ngữ Chamic từ ngữ tộc Mã Lai-Đa Đảo của ngữ hệ Nam Đảo. Người Chăm và người Mã Lai là những dân tộc Nam Đảo lớn duy nhất định cư ở lục địa Đông Nam Á thời kỳ đồ sắt trong số những cư dân Nam Á (Austroasiatic) cổ hơn.

Dân số người Chăm tại Nước Ta theo số liệu Tổng tìm hiểu dân số và nhà ở năm 2019 là 178.948 người [ 1 ], năm 2009 là 161.729 người, xếp thứ 14 về dân số trong hội đồng những dân tộc bản địa Nước Ta [ 5 ] [ 6 ] [ 7 ]. Theo phân loại của Joshua Project có hai nhánh là Chăm Tây với tổng dân số 321 ngàn [ 2 ] cư trú ở Nước Ta, Campuchia và những nước khác, và Chăm Đông với tổng dân số 132 ngàn [ 3 ] cư trú hầu hết ở Nước Ta và Hoa Kỳ .
Chăm Pa ( xanh lục ) vào khoảng chừng năm 1100

Người Chăm là một dân tộc đã từng có một quốc gia Chăm Pa độc lập trong lịch sử, có nền văn hóa phát triển, và là hậu duệ của các cư dân nền văn hóa Sa Huỳnh thời kì đồ sắt. Ở Việt Nam, người Chăm có mối liên hệ gần gũi với các dân tộc nói các tiếng cùng thuộc ngữ tộc Mã Lai-Đa Đảo như người Gia Rai, người Ê Đê, người Ra Glai và người Chu Ru. Bên ngoài Việt Nam, người Chăm có quan hệ gần gũi với người Mã Lai.

Trong một thời hạn dài, những nhà nghiên cứu cho rằng người Chăm đã băng qua đường biển vào thiên niên kỷ tiên phong TCN từ Malaysia và Indonesia ( Sumatra và Borneo ), sau cuối định cư ở miền trung Nước Ta văn minh .Do đó, người Chăm gốc có năng lực là người thừa kế của những nhà hàng quán ăn hải Nam Đảo từ Nam Á, những người có hoạt động giải trí chính là thương mại, vận tải đường bộ và có lẽ rằng cả cướp biển. Không hề hình thành một chính sách dân tộc bản địa nào để lại dấu vết trong những nguồn tài liệu viết, họ đã góp vốn đầu tư những cảng ở đầu những tuyến đường thương mại quan trọng nối Ấn Độ, Trung Quốc và những hòn đảo của Indonesia, sau đó, vào thế kỷ 2, họ xây dựng vương quốc Chăm Pa, rồi để Nước Ta từ từ chiếm lấy chủ quyền lãnh thổ .Các quy mô, niên đại di cư vẫn còn được tranh luận và người ta cho rằng người Chăm, nhóm dân tộc bản địa Nam Đảo duy nhất có nguồn gốc từ Nam Á, đến Khu vực Đông Nam Á bán đảo muộn hơn qua Borneo. Khu vực Đông Nam Á lục địa đã được cư trú trên những tuyến đường đi bộ bởi những thành viên của ngữ hệ Nam Á, ví dụ điển hình như người Môn và người Khmer khoảng chừng 5.000 năm trước. Người Chăm là những người đi biển thành công xuất sắc của người Nam Đảo từ nhiều thế kỷ đã đông dân cư và sớm thống trị vùng biển Khu vực Đông Nam Á. Những ghi chép sớm nhất được biết đến về sự hiện hữu của người Chăm ở Đông Dương có từ thế kỷ 2 SCN. Các TT dân cư xung quanh những cửa sông dọc theo bờ biển trấn áp xuất nhập khẩu của lục địa Khu vực Đông Nam Á, do đó thương mại hàng hải là thực chất của một nền kinh tế tài chính thịnh vượng .Văn học dân gian Chăm gồm có một lịch sử một thời phát minh sáng tạo, trong đó người sáng lập ra chính thể Chăm tiên phong là Thiên Y A Na. Xuất thân từ một nông dân nhã nhặn ở đâu đó trên dãy núi Đại An, tỉnh Khánh Hòa, những linh hồn đã tương hỗ bà khi bà đi du lịch Trung Quốc trên một khúc gỗ đàn hương trôi nổi, nơi bà kết hôn với một người đàn ông hoàng tộc và có hai người con. Cuối cùng, bà trở lại Chăm Pa để ” làm nhiều việc thiện trong việc giúp sức người bệnh và người nghèo ” và ” một ngôi đền đã được dựng lên để vinh danh bà “, thời nay được biết đến là Tháp Po Nagar .

Lịch sử bắt đầu[sửa|sửa mã nguồn]

Người Chăm trang trí những ngôi đền của họ bằng những bức phù điêu bằng đá diễn đạt những vị thần như Garuda chiến đấu với Nāga ( thế kỷ 12-13 SCN ) . Người Chăm trang trí những ngôi đền của họ bằng những bức phù điêu bằng đá diễn đạt những vị thần như Garuda chiến đấu với Nāga từ thế kỷ 12 đến thế kỷ 13 SCNGiống như vô số những thực thể chính trị khác của Khu vực Đông Nam Á, những chính quốc Champa đã trải qua quy trình Ấn hóa kể từ thời kỳ sơ khai do hiệu quả của nhiều thế kỷ tương tác kinh tế tài chính – xã hội được gật đầu và trình làng những yếu tố văn hóa truyền thống và thể chế của Ấn Độ. Từ thế kỷ thứ 8 trở đi, người Hồi giáo từ những vùng như Gujarat mở màn Open ngày càng nhiều trong thương mại và luân chuyển của Ấn Độ. Các sáng tạo độc đáo Hồi giáo đã trở thành một phần của làn sóng trao đổi to lớn, đi trên con đường giống như Ấn Độ giáo và Phật giáo nhiều thế kỷ trước. Người Chăm đã tiếp thu những ý tưởng sáng tạo này vào thế kỷ 11. Có thể thấy điều này trong kiến ​ ​ trúc của những ngôi đền Chăm, có những điểm tương đương với kiến ​ ​ trúc của những đền Angkor. Ad-Dimashqi viết vào năm 1325, ” quốc gia Champa … là nơi sinh sống của người Hồi giáo và những người sùng bái thần tượng. Đạo Hồi đến đó vào thời Caliph Uthman … và Ali, nhiều người Hồi giáo đã bị trục xuất bởi Umayyad và Hajjaj, bỏ trốn ở đó ” .Daoyi Zhilüe ghi lại rằng tại những cảng Chăm, phụ nữ Chăm thường kết hôn với những thương nhân Trung Quốc, những người tiếp tục quay lại với họ sau những chuyến đi kinh doanh. Một thương nhân Trung Quốc từ Tuyền Châu, Wang Yuanmao, kinh doanh thoáng đãng với Chăm Pa và kết hôn với một công chúa người Chăm .Thế kỷ 12, người Chăm đã chiến đấu với một loạt những cuộc cuộc chiến tranh với Đế quốc Khmer ở ​ ​ phía tây. Năm 1177, người Chăm và liên minh của họ mở cuộc tiến công từ Biển Hồ và đánh chiếm kinh đô Angkor của người Khmer. Tuy nhiên, vào năm 1181, họ đã bị vượt mặt bởi vua Khmer Jayavarman VII .

Tiếp xúc với Hồi giáo[sửa|sửa mã nguồn]

Hình ảnh miêu tả người Chăm trong cuốn bản thảo Boxer Codex từ năm 1590Hồi giáo đến với Chăm Pa lần tiên phong vào khoảng chừng thế kỷ 9, tuy nhiên, nó không trở nên quan trọng trong hội đồng người Chăm cho đến sau thế kỷ 11 .Người Chăm di cư đến Sulu được gọi là Orang Dampuan. Chăm Pa và Sulu thanh toán giao dịch thương mại với nhau, dẫn đến việc những thương gia người Chăm đến định cư ở Sulu, nơi họ được gọi là Orang Dampuan từ thế kỷ 1 đến thế kỷ 13. Những Orang Dampuan đã bị tàn sát bởi những người Sulu Buranun địa phương ghen tị do sự giàu sang của Orang Dampuan. Buranun sau đó bị Orang Dampuan tàn sát trả đũa. Thương mại hòa giải giữa Sulu và Orang Dampuan sau đó đã được Phục hồi. Người Yakans là hậu duệ của Orang Dampuan sống ở Taguima, người đã đến Sulu từ Chăm Pa. Sulu đảm nhiệm nền văn minh ở dạng Indic từ Orang Dampuan .Một số người Chăm cũng vượt biển sang bán đảo Mã Lai và ngay từ thế kỷ 15, một thuộc địa của người Chăm đã được xây dựng ở Malacca. Người Chăm chạm trán với Hồi giáo Sunni ở đó vì Vương quốc Hồi giáo Malacca đã chính thức là Hồi giáo từ năm 1414. Vua Chăm Pa sau đó trở thành liên minh của Vương quốc Hồi giáo Johor ; vào năm 1594, Champa đã gửi lực lượng quân sự chiến lược của mình để chiến đấu cùng với Johor chống lại sự chiếm đóng Malacca của người Bồ Đào Nha. Giữa năm 1607 và 1676, một trong những vị vua Chăm Pa đã cải sang đạo Hồi và nó trở thành một đặc thù nổi trội của xã hội Chăm. Người Chăm cũng sử dụng bảng vần âm Jawi .
Các ghi chép lịch sử dân tộc ở Indonesia cho thấy tác động ảnh hưởng của Nữ hoàng Dwarawati, một công chúa Hồi giáo đến từ vương quốc Chăm Pa, so với chồng của bà, Kertawijaya, vị vua thứ bảy của Đế chế Majapahit, đến nỗi hoàng gia của Đế chế Majapahit ở đầu cuối đã chuyển sang đạo Hồi, mà ở đầu cuối đã dẫn đến sự quy đổi sang Hồi giáo của hàng loạt khu vực. Ngôi mộ của công chúa Chăm Pa hoàn toàn có thể được tìm thấy ở Trowulan, nơi đóng đô của Đế chế Majapahit. Trong Babad Tanah Jawii, người ta kể rằng vua Brawijaya V có một người vợ tên là Dewi Anarawati hay Dewi Dwarawat, một người con gái Hồi giáo của vua Chăm Pa. Người Chăm có quan hệ thương mại và văn hóa truyền thống ngặt nghèo với vương quốc hàng hải Srivijaya, và Majapahit sau đó ở Quần đảo Mã Lai .Một nhân vật quan trọng khác của Chăm Pa trong lịch sử vẻ vang Hồi giáo ở Indonesia là Raden Rakhmathay hay Hoàng tử Rahma, người còn được gọi là Sunan Ampel, một trong những Wali Sanga ( Chín vị thánh ), người đã truyền bá đạo Hồi ở Java. Ông được xem như thể điểm trung tâm của Wali Sanga, do tại một số ít người trong số họ thực sự là hậu duệ của ông và / hoặc học trò của ông. Cha của ông là Maulana Malik Ibrahim m còn được gọi là Ibrahim as-Samarkandy ( ” Ibrahim Asmarakandi ” so với tai người Java ), và mẹ của ông là Dewi Candrawulan, một công chúa Chăm Pa cũng là em gái của Nữ hoàng Dwarawati. Sunan Ampel sinh ra ở Champa vào năm 1401 CN. Ông đến Java vào năm 1443 CN, để thăm dì là Hoàng hậu Dwarawati, một công chúa Chăm Pa, người đã kết hôn với Kertawijaya ( Brawijaya V ), vua của Đế chế Majapahit. Truyền thuyết địa phương nói rằng ông đã thiết kế xây dựng Nhà thờ Hồi giáo vĩ đại của Demak ( Masjid Agung Demak ) vào năm 1479 CN, nhưng những thần thoại cổ xưa khác lại quy cho Sunan Kalijaga. Sunan Ampel qua đời ở Demak năm 1481 CN, nhưng được chôn cất tại Nhà thờ Hồi giáo Ampel ở Surabaya, Đông Java .

Sự sụp đổ[sửa|sửa mã nguồn]

Sự bành trướng can đảm và mạnh mẽ của người Việt vào năm 1720 dẫn đến sự thôn tính trọn vẹn của vương quốc Chăm Pa vốn đã bị suy yếu và sau cuối vương quốc đã bị tan rã vào thế kỷ 19 bởi Hoàng đế Nước Ta Minh Mạng. Để đối phó, vị vua Hồi giáo sau cuối của Chăm Pa là Pô Chiên đã tập hợp dân chúng trong trong nước và chạy trốn xuống phía nam Campuchia, trong khi những người dọc theo bờ biển di cư đến Trengganu, Malaysia. Một nhóm nhỏ chạy về phía bắc đến hòn đảo Hải Nam của Trung Quốc, nơi thời nay họ được gọi là người Utsul. Nhà vua và những người tị nạn ở Campuchia sống rải rác trong những hội đồng trên lưu vực sông Mê Kông. Những người ở lại những tỉnh Nha Trang, Phan Rang, Phan Rí và Phan Thiết của miền Trung Nước Ta đã được hòa nhập vào chính thể Nước Ta. Các tỉnh của người Chăm dần bị chúa Nguyễn đánh chiếm .Sau khi Nước Ta xâm lược và chinh phục Chăm Pa, Campuchia đã phân phối nơi ẩn náu cho những người Chăm Hồi giáo trốn thoát khỏi sự xâm lăng của Nước Ta .Năm 1832, Hoàng đế Nước Ta là Minh Mạng sát nhập phần chủ quyền lãnh thổ ở đầu cuối của vương quốc Chăm Pa. Điều này dẫn đến việc thủ lĩnh Hồi giáo Chăm Katip Suma, người được đào tạo và giảng dạy ở Kelantan, công bố một cuộc thánh chiến chống lại người Việt. Người Việt sau đó được cho rằng đã cưỡng bức người Chăm theo đạo Hồi phải ăn thằn lằn và thịt lợn và người Chăm theo đạo Ấn Độ phải ăn thịt bò nhằm mục đích chống lại ý muốn trừng phạt của họ và đồng điệu họ với văn hóa truyền thống Nước Ta . Chiêm Thành ( xanh lục ) trong khoảng chừng thế kỷ 12 .

Tại Nước Ta[sửa|sửa mã nguồn]

Trước thế kỷ 7, có một vương quốc tên Lâm Ấp của người Chăm, tồn tại từ năm Sơ Bình thứ 3 nhà Hán (192) đến năm Đại Nghiệp thứ 1 nhà Tùy (605). Sau năm 605, Lâm Ấp có nhiều thay đổi, đặc biệt là liên tục xây tháp Ân giáo và dựng bia tiếng Phạn, lịch sử bắt đầu được rõ ràng. Các tên gọi khác nhau của vương quốc này theo văn bia tiếng Phạn và tiếng Chăm cổ là Campapura, Campanagara, Nagara Campa, Nagar Cam. Còn sử sách Trung Quốc gọi là Lâm Ấp quốc, Hoàn Vương Quốc và Chiêm Thành quốc. Vương quốc này bắt đầu suy tàn từ đầu thế kỷ 15 sau cuộc can thiệp do quân đội nhà Minh trong thời vua Vĩnh Lạc Đế đối với ba triều đại là nhà Hậu Trần (Đại Việt), nhà Hồ (Đại Ngu) và triều đại Vijaya (Chiêm Thành).

Sau khi quân đội nhà Minh rút về, vương quốc Champa được hồi sinh nhưng chia thành những tiểu vương quốc : Tiểu vương quốc Vijaya ( Đồ Bàn : 1428 – 1471 ) và Tiểu vương quốc Panduranga ( Phan Rang : 1433 – 1832 ) .Tiểu vương quốc Vijaya bị quân đội Đại Việt tàn phá vào thời vua Thánh Tông nhà Lê để thôn tính đất đai vào năm Hồng Đức thứ 2 ( 1471 ). Năm đó, tiểu vương quốc Panduranga cũng trở thành chư hầu của Đại Việt. Năm Chính Hòa thứ ( 1693 ), Nguyễn Hữu Cảnh đã một lần chinh phục Tiểu vương quốc Panduranga, đổi tên Chiêm Thành quốc thành Thuận Thành trấn, rồi đổi Thuận Thành trấn thành Bình Thuận phủ. Tuy nhiên, năm 1694, trong khi Nguyễn Hữu Cảnh tây chinh đánh Campuchia, tướng người Chăm tên Ốc Nha Đạt và tướng người Thanh tên A Ban đã tập hợp được phần đông lực lượng người Chăm, nổi dậy và hủy hoại hàng loạt lực lượng chúa Nguyễn tại đây. Chúa Nguyễn Phúc Chu đã bất đắc dĩ phải cầu hòa với người Champa và được cho phép người Chăm hồi sinh Thuận Thành trấn ( Khu tự trị Chăm Pa ). Hòa ước giữa chúa Nguyễn và Chăm Pa được ghi rõ trong ” Nghị định Ngũ điều ” vào năm Vĩnh Thạnh thứ 8 ( 1712 ) và được duy trì cho đến năm Minh Mạng thứ 13 ( 1832 ). Sau giải thể khu tự trị vào năm 1832, 1 số ít người Chăm liên minh với Lê Văn Khôi, nổi dậy để hồi sinh Thuận Thành trấn nhưng kết thúc thất bại. Hậu duệ của vua Chăm Pa có Dụng Gạch ( Bo Gait, Bộ Gạch ), một vị hoàng tử anh hùng, giữ chức Phó quản trị Ủy ban hành chính lâm thời huyện Hòa Đa ( huyện Bắc Bình, tỉnh Bình Thuận thời nay ) đảm nhiệm khu vực miền núi sau Cách mạng tháng Tám .

Chăm Pa thừa kế Lâm Ấp được thành lập sau cuộc nổi dậy của một viên quan địa phương (quan Công Tao) tên là Khu Liên (Kiu-lien) chống lại chính quyền nhà Hán năm 192 tại huyện Tượng Lâm, thuộc quận Nhật Nam (ngày nay là Huế). Lãnh thổ của Chăm Pa ngày nay thuộc thành phố Đà Nẵng và các tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên Huế, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa, Ninh Thuận, Bình Thuận, khu vực bắc tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu và vùng Tây Nguyên, tỉnh Salavan và một số nơi của Lào. Lâm Ấp chịu ảnh hưởng lớn văn hóa và tôn giáo Trung Quốc nhưng sau các cuộc chiến với quốc gia láng giềng Phù Nam, cũng như sự thôn tính lãnh thổ của quốc gia này vào thế kỷ 4, đã hòa trộn văn hóa Ấn Độ. Theo văn bia tiếng Phạn tại Mỹ Sơn, vua Chăm Pa và vua Campuchia đều là hậu duệ của hoàng tử Asvattaman, một anh hùng lưu vong bạc mệnh trong sử thi Ấn Độ Mahabarata thuộc nhà Kuru. Riêng các vị chúa Panduranga thì thuộc dòng Pandu nên Champa (Vijaya, thuộc nhà Kuru) và Panduranga (thuộc nhà Pandu) vốn là hai quốc gia thù địch với nhau. Sử sách Trung Quốc luôn ghi rõ hai nước Chiêm Thành (Chăm Pa) và Tân Đồng Long (Panduranga) là hai quốc gia riêng.

Lịch sử của vương quốc Champa là những cuộc xung đột với Trung Quốc, Đại Việt, Khmer và Mông Cổ, cũng như xung đột nội bộ. Chính là do những cuộc xung đột này mà Chăm Pa mất dần chủ quyền lãnh thổ vào tay Đại Việt, một vương quốc có tổ chức triển khai chính quyền sở tại và quân sự chiến lược tốt hơn. Chăm Pa trong quá khứ là một nước chư hầu của những triều đại phong kiến Trung Quốc và Đại Việt nhưng vẫn giữ được truyền thống văn hóa truyền thống và sự toàn vẹn chủ quyền lãnh thổ. Người Chăm là những chiến binh giỏi đã sử dụng địa hình đồi núi để chiếm lợi thế. Năm Hồng Đức thứ 2 ( 1471 ), tiểu vương quốc Vijaya chịu tổn thất nặng nề trong đại chiến với Đại Việt dưới triều vua Lê Thánh Tông. Khoảng 60.000 quân Chăm bị giết và 30.000 quân bị bắt làm tù binh. Sau đó, tiểu vương quốc Panduranga liên tục sống sót dưới sự bảo trợ của chúa Nguyễn và vua Gia Long trong bốn đạo : đạo Panrang ( đạo Phan Rang tức tỉnh Ninh Thuận ), đạo Kraong ( đạo Long Hương hay đạo Liên Hương tức huyện Tuy Phong, tỉnh Bình Thuận ), đạo Parik ( đạo Phan Rí tức huyện Bắc Bình, tỉnh Bình Thuận ) và đạo Pạjai ( đạo Phố Hài, huyện Hàm Thuận Bắc – Hàm Thuận Nam – Hàm Tân và thành phố Phan Thiết, tỉnh Bình Thuận ). Đến thời vua Minh Mạng, trấn Thuận Thành đã bị xóa khỏi và trở thành phủ Ninh Thuận .

Tại Campuchia và những nơi khác[sửa|sửa mã nguồn]

Tương tự như vương quốc của người Việt ở phía Bắc, người Chăm có lịch sử vẻ vang tiếp xúc và định cư truyền kiếp ở vương quốc Chân Lạp của người Khmer ở phía Nam. Tại Chân Lạp, từ lâu đã có hội đồng người gốc Mã Lai, Java sang sinh sống. Do tương đương trong ngôn từ và tôn giáo, người Chăm từ chủ quyền lãnh thổ Chăm Pa đã cộng cư với người gốc Mã Lai ở Chân Lạp .Năm 774, vương triều Sailendra ở hòn đảo Java, Indonesia mạnh lên đã tiến công vương quốc Chân Lạp, chiếm được kinh đô Sambhupura và đẩy quốc gia này tới hồi diệt vong. Đầu thế kỷ thứ 9, vua Khmer là Jayavarman II mới giải phóng được quốc gia, khởi đầu một đế chế hùng mạnh ở Khu vực Đông Nam Á là Đế quốc Khmer ( 802 – 1434 ) .Từ những năm 944 và 945, quân Khmer từ Angkor đã xâm lăng khu vực Kauthara của người Chăm. [ 8 ] Năm 1080, quân đội Khmer lại tiến công Vijaya và những TT khác ở miền Bắc Chăm Pa. [ 9 ] Năm 1145, quân đội Khmer dưới sự chỉ huy của vua Suryavarman II, người đã kiến thiết xây dựng Angkor Wat, đã chiếm Vijaya và tàn phá những đền tháp ở Mỹ Sơn. Vua Khmer sau đó đã tiến công và chiếm hàng loạt miền Bắc Chăm Pa. [ 10 ] .Năm 1170, vua Chăm là Jaya Indravarman đã tiến đánh Khmer. Năm 1177, một lần nữa quân đội của nhà vua đã giật mình tiến công Hà Nội Thủ Đô Khmer là Yasodharapura từ những thuyền chiến đi ngược sông Mekong đến hồ lớn Tonle Sap ở Khmer. Quân Chăm đã chiếm Thành Phố Hà Nội Khmer, giết vua Khmer, và mang về nhiều chiến lợi phẩm [ 11 ]. Vua Khmer là Jayavarman VII đã đẩy lùi quân Chăm ra khỏi vương quốc Khmer vào năm 1181. Và tới năm 1203, quân Khmer chiếm được kinh đô Vijaya và biến Chăm Pa trở lại thành một tỉnh của Angkor. Chăm Pa trọn vẹn mất độc lập cho đến năm 1220 [ 12 ]. Thất bại năm 1471 đã dẫn đến việc nhiều làn sóng người Chăm di cư sang Campuchia và những vương quốc khác như Malacca. Cộng đồng người Chăm và người Hồi giáo gốc Mã Lai, Java ở Campuchia nhờ đó mà ngày càng tăng thế lực. [ 13 ]Năm 1594, chúa Chăm là Po At đã gửi lực lượng sang giúp Sultan xứ Johor để tiến công quân Bồ Đào Nha ở Malacca [ 14 ]. Cùng lúc này, quân Ayutthaya một lần nữa vượt mặt Chân Lạp, tàn phá kinh đô Lovek. Các thế lực người Chăm, Mã Lai, Java và ngoại bang như Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Hà Lan tranh nhau giành tác động ảnh hưởng tại Campuchia. Nhiều nhóm người gốc Chăm Mã Lai còn ám sát cả những vua Chân Lạp. [ 15 ]Từ năm 1642, tại Campuchia, một vị vua tên Nặc Ông Chân đổi sang Hồi giáo và xưng là Sultan Ibrahim ( 1642 – 1659 ). Nặc Ông Chân tin dùng và ưu tiên người Chăm Mã Lai, gây bất bình với người Khmer trong nước. Năm 1659, Nặc Ông Chân bị chúa Nguyễn đánh bại, một lượng lớn người Chăm và Mã Lai ở Chân Lạp bỏ chạy sang Ayutthaya tị nạn, tạo thành một hội đồng người gốc Chăm Pa ở Xiêm. Năm 1672, vua Chân Lạp là Chey Chetta III lại bị một nhóm Chăm Mã Lai sát hại. [ 16 ] [ 17 ]Năm 1692, chúa Nguyễn chinh phạt tiểu quốc Panduranga khiến một hoàng thân tên Po Chongchan ( Po Choncăin ) dẫn theo gia quyến và hơn 5.000 người Chăm bỏ sang Campuchia tị nạn. Những nhóm người này được Chính vương Chey Chettha IV cho định cư dọc xung quanh kinh đô Oudong, bên bờ sông Mê Kông. Người Chăm Mã Lai liên tục được triều đình Chân Lạp sử dụng làm quân binh hầu cận. [ 18 ] [ 19 ] Năm 1747, vua Chân Lạp là Chey Chettha VII ( 1709 – 1755 ) chống đối chúa Nguyễn và hay ức hiếp người Côn Man ( người Chăm, Mã Lai ). Năm 1755, Nguyễn Cư Trinh đón hơn 5.000 trai gái dân Côn Man về trú dưới chân núi Bà Đinh ( Bà Đen ). Từ đây đã lưu lại gia đoạn ” hồi hương ” của những nhóm người Chăm từ Chân Lạp về lại chủ quyền lãnh thổ Đàng Trong .Vào năm 1796, một thủ lĩnh người Chăm từng sống ở Kedah tên Tuan Phaow ( Đồng Phù, Toàn Phù ) cùng một tù trưởng khác là Tăng Mã, thừa dịp chúa Nguyễn bận công kích nhà Tây Sơn, xách động một cuộc bạo loạn nhằm mục đích khôi phục quyền tự trị trọn vẹn cho Panduranga, nhưng cũng bị Po Saong Nyung Ceng dẹp tan. Có quan điểm cho rằng Tuan Phaow trốn chạy sang Campuchia với tên Tuon Set Asmit và được vua Ang Eng thu dùng, cho làm tỉnh trưởng Tbong Khmum. [ 20 ] Tuan Phaow sau đó làm tới chức Tể tướng dưới triều vua Ang Chan II với tên gọi Chiêu Chùy [ 21 ] Tôn La Ca Đồng Phù ( Chauvea Talaha Tuon Pha ). Năm 1820, Đồng Phù bị phát hiện thân phận và bị triều đình nhà Nguyễn xử tử. [ 20 ] Tuy nhiên, xét theo Đại Nam thực lục và liệt truyện, Tuan Phaow hoàn toàn có thể không phải là vị Tể tướng gốc Chăm tên Tôn La Ca Đồng Phù thời vua Ang Chan II. Việc xử tử Đồng Phù là do Ang Chan II nhờ triều Nguyễn bắt giúp để trị tội đại nghịch vô đạo với vua Chân Lạp. [ 22 ] [ 23 ]

Năm 1783, hai vị quan Chân Lạp là Ốc nha Nhum Rạch Bèn[24] (Thượng thư bộ Hình) và Ốc nha Cao La Hâm Sưu (Suos)[25] (Thượng thư bộ Thủy Hải quân, Samdach Chau Phraya Kalahom) từ nước Xiêm trở về bắt và giết vị Chiêu Chùy (Tể tướng) thân Đàng Trong là Mô. Nhum Rạch Bèn sau đó lại mâu thuẫn và giết cả và Cao La Hâm Sưu. Hay tin Cao La Hâm Sưu bị giết, thủ lĩnh người Chăm Mã Lai (Đồ Bà, Java) là Toàn Sét[26] Cháu Voi Vuốt (hoặc Doun Set từ tỉnh Tbong Khmum) khởi loạn, tiến đánh Oudong, Nam Vang. Doun Set sau đó tự xưng thủ lĩnh ở Oudong và sắp đặt quân gốc Chăm Malay chốt giữ Chroy Changva và Phnom Penh.[27] Năm Giáp Dần (1784), Chao Phraya Abhaya Bhubet giết được Toàn Sét (Doun Set), viện binh của Xiêm La quét sạch luôn bè đảng quân Đồ Bà.[28]

Năm 1793, phiên vương Thuận Thành trấn là Po Tisuntiraidapuran ( Nam sử gọi là Nguyễn Văn Tá / 阮文佐 ) theo phe Tây Sơn bị Nguyễn Ánh vượt mặt. Một vị hoàng thân Chăm là Po Krei Brei ( Nguyễn Văn Chiêu ) đưa gia quyến bỏ sang tỉnh Tbong Khmum của Chân Lạp định cư. Lần này, người Chăm từ Nước Ta chạy sang Campuchia tị nạn rất đông. [ 29 ] Po Krei Brei được hội đồng Hồi giáo Tbong Khmum và Kampong Cham suy tôn là thủy tổ của mình. [ 30 ]

Năm 1794, vua Chân Lạp là Ang Eng lên ngôi và sau đó tin dùng các nhóm lính người Chăm Mã Lai. Một người Mã Lai tên Tuon Set Asmit (Tuon Pha, Tuen Phaow) được bổ nhiệm làm tỉnh trưởng Tbong Khmum.[31] Đến thời vua Ang Chan II, nhiều người gốc Chăm Mã Lai giữ chức cao trong triều đình Chân Lạp như Chiêu Chùy Tôn La Ca Đồng Phù (Chauvea Talaha Tuon Pha) giữ chức Tể tướng, Samdech Chau Ponhea Tei (Tham đích Tây, Tham đích Châu Bôn Nha) nắm quân đội.

Năm 1822, Chánh Chưởng ( Cơng Can-Po Chơn ), vị vua ở đầu cuối của Chăm Pa rời kinh đô Bal Canar ( Tịnh Mỹ – Phan Rí ) lưu vong tại Campuchia. [ 32 ]

Cuối năm Giáp Ngọ (1834), vua Chân Lạp Ang Chan II mất, không có con trai, quyền cai trị trong nước về tay các quan Trà Long[33] và La Kiên[34]. Người Chăm Mã Lai ở Chân Lạp được nhà Nguyễn tin dùng. Trương Minh Giảng và Lê Đại Cương cho sắp xếp quân đội để bảo hộ Chân Lạp, trong đó: lựa lấy thổ binh người Chàm (dòng dõi người Thuận Hoá), người Chà (dòng giống Chà Và cư trú đất Phiên)[35] xếp làm hai cơ An Man Nhất và An Man Nhị. Mỗi cơ mười đội, mỗi đội 50 người. Dùng người đầu mục là Hu Khiêm làm Suất cơ cơ An Man Nhất, Đỗ Cố làm Phó suất cơ, Tôn Ly làm Suất cơ cơ An Man Nhị, Hàn Ông làm Phó suất cơ. Sai họ chiêu tập cho đủ số, để phòng khi có việc sẽ trưng dụng. Tới năm 1835, khi lập Trấn Tây thành, nhà Nguyễn đặt quân Chăm Mã Lai làm ba cơ, Nhất, Nhị, Tam (dân Chàm 823 người làm cơ cơ An man Nhất và Nhị; dân Chà Và 223 người làm cơ An man Tam).[36] Ba cơ An Man này của người Chăm Mã Lai được nhà Nguyễn khen ngợi “chỉ biết hướng mộ triều đình, ra sức bắt giặc, trước sau sai phái, không khác lính Kinh”. Khen thưởng Cai đội cơ Nhất sung Quản cơ là Vũ Khiêm (Hu Khiêm), Cai đội cơ Nhị sung Quản cơ là Tôn Ly, đều thưởng thụ Phó quản cơ, thí sai Quản cơ, Chánh đội trưởng cơ Tam sung Phó quản cơ là Đào Kim thưởng thụ Cai đội, thí sai Phó quản cơ. Tuy nhiên, việc ưu ái người Chăm Mã Lai của nhà Nguyễn cũng khiến họ bị người Khmer bản địa nghi kỵ, ganh gét và xua đuổi.[36]

Cùng năm 1834, ngày đông, tháng 12, hơn 30 sách người Mán Chàm ở gần thành Quang Hoá thuộc Gia Định ( nay là tỉnh Tây Ninh ), tình nguyện xin nhờ vào vào Đại Nam. [ 36 ]Từ năm 1847, quân Nguyễn rút khỏi Chân Lạp, vua Ang Dương lên nắm quyền ở Campuhia. Năm Tự Đức thứ 2 ( 1849 ), người Chàm là Chàm Ôn, Chàm Núi trước đây bị thổ phỉ bắt hiếp xua dồn đi, nay mang gia quyến xin về châu Quang Hoá ( nay là Tây Ninh ) dựng nhà ở. Năm 1857, đầu mục người Chàm là Ả và Ôn ở hai xã Đông Tác, Tây Thành, phủ Tây Ninh thuộc Gia Định lại về lập ấp. [ 36 ]Năm 1858, một số ít cuộc nổi dậy nổ ra như người Khmer ở gần biên giới Tây Ninh và đặc biệt quan trọng là người Chăm Mã Lai ở Tbuong Kmoum. Người Chăm Mã Lai nổi dậy dưới sự lôi kéo của những thủ lĩnh Tuon-Him ( Tôn Hiên ), Tuon-Su ( Tôn Ca ? ) và Tuon-it ( Tôn Ích ). Hàng nghìn người Chăm Mã Lai chạy sang Châu Đốc tỵ nạn. [ 36 ] [ 37 ]

Dân số và cư trú[sửa|sửa mã nguồn]

Người Chăm ở Nước Ta và Campuchia .Người Chăm được xác lập là dân cư địa phương ở khu vực duyên hải Nam Trung Bộ Nước Ta và đã có quy trình định cư truyền kiếp ở khu vực này. Trải qua hàng ngàn năm, dưới những biến cố lịch sử vẻ vang, xã hội mà hầu hết là do cuộc chiến tranh và mẫu thuẫn nội bộ, người Chăm không còn cư trú tập trung chuyên sâu ở khu vực duyên hải Nam Trung Bộ mà phân bổ thoáng rộng ở khắp những tỉnh phía Nam Nước Ta và 1 số ít những vương quốc khác .

Hiện nay tổng số người Chăm trên thế giới khoảng 1.300.000 người, phân bố chủ yếu ở Campuchia, Việt Nam, Malaysia, Thái Lan và Hoa Kỳ. Cộng đồng Chăm lớn nhất thế giới là vào khoảng trên 950.000 người tại Campuchia, được gọi là Khmer Islam; kế đến là Việt Nam. Malaysia thực tế có trên 50.000 người, Thái Lan khoảng 4.000 người[38]…

Một số người Chăm di cư sang những nước khác, như tộc Utsul ở hòn đảo Hải Nam, đến bang Terengganu của Malaysia. Trong thế kỷ XX, nhiều người Chăm hoặc gốc Chăm di cư sang Hoa Kỳ và những nước phương Tây khác. Người Chăm ở Lào có hơn 800 hộ mái ấm gia đình trong đó có 3000 người sống ở Hà Nội Thủ Đô Viêng-chăn, hội đồng này di cư từ Campuchia do sự diệt chủng của Khơ-me Đỏ .

Cư trú ở Nước Ta[sửa|sửa mã nguồn]

Trên lãnh thổ Việt Nam, năm 2009 có khoảng 161.729 người Chăm sinh sống,[5] cư trú tại 56 trên tổng số 63 tỉnh, thành phố. Người Chăm cư trú tập trung tại các tỉnh: Ninh Thuận (67.274 người, chiếm 41,6% tổng số người Chăm tại Việt Nam), Bình Thuận (34.690 người, chiếm 21,4% tổng số người Chăm tại Việt Nam), Phú Yên (19.945 người), An Giang (14.209 người), Thành phố Hồ Chí Minh (7.819 người), Bình Định (5.336 người), Đồng Nai (3.887 người), Tây Ninh (3.250 người)[39]. Do đặc điểm cư trú, tính chất tôn giáo và sắc thái văn hóa mang tính vùng miền, người Chăm ở Việt Nam được chia thành 3 nhóm cộng đồng chính là: Chăm H’roi, Chăm Ninh Thuận – Bình Thuận, và Chăm Nam Bộ.

Người Raglai được coi như một nhánh gần gũi của dân tộc Chăm. Họ cư trú chủ yếu ở tỉnh Ninh Thuận và được công nhận là một trong 54 dân tộc tại Việt Nam. Ngoài ra những dân tộc theo ngữ hệ Nam Đảo sinh sống tại cao nguyên Tây Nguyên như người Churu, Ê Đê và Gia Rai đều có liên hệ về mặt chủng tộc, lịch sử, văn hóa, kinh tế… mật thiết với người Chăm.

Cư trú ở Campuchia và những nơi khác[sửa|sửa mã nguồn]

Tại Campuchia, người theo Hồi giáo ( người Muslim ) gọi là Khmer Islam và hầu hết họ là người Chăm. Năm 2008, Campuhia ước tính có khoảng chừng 320.000 đến 700.000 Người Hồi giáo, chiếm khoảng chừng 2,4 đến 5,2 dân số cả nước. Họ sinh sống tập trung chuyên sâu tại những tỉnh Kampong Cham, Tbong Khmum, Kampong Chhnang và Phnom Penh. [ 41 ] [ 42 ] Người Muslim ở Campuchia hoàn toàn có thể tạm chia làm ba nhóm là Chăm, Imam Sann và Chvea .

• Nhóm người Chăm chiếm xấp xỉ 70% tổng số người Muslim ở Campuchia. Họ có nguồn gốc từ vương quốc Chăm Pa và trong tôn giáo, họ dùng kinh Quran, theo hệ phái Suni, cầu nguyện 5 lần một ngày.
• Nhóm người Imam Sann (Cham Jahed, Cham Bani, Cham Sot) chiếm khoảng 5% tổng số người Hồi giáo ở Campuchia. Họ cũng có nguồn gốc từ Chăm Pa nhưng họ sử dụng chữ viết Chăm dựa trên ký tự Ả Rập và họ chỉ cầu nguyện vào ngày thứ Sáu.[43][44]
• Nhóm người Chvea (Jawa Kur[40]) còn lại chiếm khoảng 25% tổng số người Hồi giáo ở Campuchia. Họ có nguồn gốc từ đảo Java và các vùng quanh bán đảo Malaysia.

Một số hội đồng Chăm sau khi sang Campuchia lại liên tục sang Malaysia và Đất nước xinh đẹp Thái Lan. Họ đều có nguồn gốc từ miền Trung Nước Ta, di cư khỏi vùng đất cũ của mình do sự Nam tiến của Đại Việt cách đây nhiều thế kỷ. Đa số họ theo Hồi giáo Sunni và có tiếp xúc ngặt nghèo với người Malaysia và Indonesia do có cùng tôn giáo và ngôn từ cùng thuộc ngữ tộc Malay-Polynesia .

Tôn giáo – Tín ngưỡng[sửa|sửa mã nguồn]

Chămpa từng theo một dạng của Ấn giáo Tamil Shaivism, tới từ miền Nam Ấn Độ qua đường thủy. Khi những thương gia Ả Rập, Ba Tư dừng chân ở miền duyên hải Trung bộ Nước Ta trên đường tới Nước Trung Hoa, Hồi giáo ( Islam ) mở màn ảnh hưởng tác động tới văn hóa truyền thống của người Chăm .Không rõ đúng chuẩn khi nào Hồi giáo tới Champa nhưng những di chỉ ngôi mộ có niên đại vào thế kỷ XI đã được phát hiện. Nhìn chung người ta cho rằng Hồi giáo tới Đông Dương nhiều sau khi đã tới Trung Quốc trong suốt thời kỳ nhà Đường ( 618 – 907 ), và những nhà buôn Ả Rập và Ba Tư trong vùng đã tiếp xúc trực tiếp với người Chăm chứ không phải với những dân tộc bản địa khác. Điều này hoàn toàn có thể lý giải tại sao chỉ có người Chăm theo Hồi giáo theo kiểu Ba Tư ( chú trọng Ali như phái Shiia ) một cách truyền thống cuội nguồn trong vùng Đông Dương .

Ngược lại đa số người Chăm ở Campuchia và Miền Tây Nam Bộ của Việt Nam, theo Hồi giáo phái Sunni, thực hiện các trụ cột như cầu nguyện năm lần một ngày, ăn chay trong tháng Ramadan và thực hiện hành hương hajj đến thánh địa Mecca. Đại diện người Chăm Campuchia đã tham gia vào cuộc thi quốc tế ngâm thơ Kinh Qur’an tại Kuala Lumpur. Các cộng đồng người Hồi giáo các phe Sunni Chăm ở Campuchia điều hành các trường học tôn giáo, và được đứng đầu bởi một Mufti. Tuy nhiên, một nhóm nhỏ người Chăm, tự gọi mình Kaum Jumaat, duy trì một sự thích nghi thần học Hồi giáo phái Shiia, theo đó họ cầu nguyện chỉ vào thứ Sáu và tổ chức Ramadan chỉ trong ba ngày. Ở Việt Nam cũng có nhóm tương tự được gọi là adat Bini (Bà Ni, Ăwal, Triều Nguyễn gọi là Ni Tục). Một số thành viên của nhóm này có tham gia vào cộng đồng Chăm Hồi giáo Sunni và đang xảy ra sự chia rẽ, tranh cãi giữa Kaum Jumaat (Shiia) và các phe Sunni tại Campuchia, Bini và các phe Sunni tại Việt Nam. Một trong những yếu tố dẫn đến sự thay đổi này là ảnh hưởng từ các thành viên trong gia đình của họ đã sang các nước Hồi giáo theo các phe Sunni để nghiên cứu về Hồi giáo có xu hướng phải bắt chước cả tôn giáo lẫn phong tục Ả Rập, họ tin rằng người Chăm phải bỏ toàn bộ phong tục xưa và trở thành một người như Mã Lai, như Ả Rập.

Tại Tây Sumatra, người Minangkabau lưu truyền lịch sử một thời về võ sư Harimau Campo ( hổ Champa ). Harimau Campo cùng với những võ sư Ninik Datuak Suri Dirajo ( từ Padang Panjang ), Kambiang Utan ( dê rừng Campuchia ), Kuciang Siam ( mèo Xiêm ), Anjiang Mualim ( chó Gujarat ) là 5 tông phái chính của môn võ Pencak Silat .

Ở Việt Nam, có khoảng 60.000 người Chăm theo adat Cham (Bà Chăm, Ahiér, Triều Nguyễn gọi là Chiêm Tục). Mặc dù cả hai adat – adat Cham và adat Bini đều là adat có ảnh hưởng của Hồi giáo (1 phần) nhưng sự nhầm lẫn của người Pháp cho rẳng adat Cham là đạo Bà La Môn (Ấn giáo) đã dẫn đến quan niệm sai lầm khó sửa lại, là họ tự cho rằng mình là tín đồ Ấn giáo! Tất nhiên, ngày nay họ không có một hệ thống đẳng cấp nghiêm ngặt, dù trước đó họ có thể đã được chia thành đẳng cấp Nagavamshi Kshatriya[45] cùng với 1 thiểu số đẳng cấp Brahmin có vai vế[46]. Các đền thờ vua được coi là các vị thần Ấn giáo hóa thân xưa được gọi là Bimong trong tiếng Chăm. Các thầy tế lễ được chia thành 3 cấp, cấp bậc cao nhất được gọi là Po Adhia hay Po (đọc a-sá), tiếp theo là Po Tapáh và thấp nhất là Po Paséh.

Masjid Jamiul Azhar ở xã Châu Phong, Tân Châu .Người Chăm ở Nước Ta về mặt tín ngưỡng có 3 nhóm chính :

• Chăm ở Ninh Thuận-Bình Thuận theo adat Cham;
• Bini ở Ninh Thuận-Bình Thuận theo adat Bini, là 1 tôn giáo mang đậm tín ngưỡng dân gian Champa, có ảnh hưởng nhưng độc lập với Hồi giáo.
• Sunni (văn bản nhà nước ghi là Islam) ở An Giang và Nam Bộ theo Hồi giáo các phe Sunni, đặc biệt là phái Shafi’i, họ có mối liên hệ gắn bó với thế giới các phe Sunni bên ngoài, chủ yếu thông qua Hồi giáo ở Đông Nam Á như Malaysia.
• Ngoài ra, cộng đồng Chăm H’roi ở miền núi theo tín ngưỡng dân gian cũng có thể xếp vào nhóm thứ nhất.

Tại tỉnh Ninh Thuận, nơi có nhiều người Chăm ở Việt Nam cư trú, có khoảng 44.000 người Chăm và gần 31.000 người Bini. Trong số 34 làng Chăm ở Ninh Thuận, có 23 làng Chăm và 11 làng Bini[47]. Tại tỉnh Bình Thuận, nơi có 4 làng toàn Chăm và 9 làng hỗn hợp thì có gần 25.000 người Chăm và khoảng 10.000 người Bini [48].

Tại tỉnh An Giang có 9 xã có người Chăm sinh sống, trong đó khoảng chừng 2.660 hộ, 13.722 người, chiếm tỷ suất gần 12 % so tổng số người dân tộc thiểu số và chiếm 0,62 % so tổng dân số toàn tỉnh [ 49 ], sống tập trung chuyên sâu khá đông ở huyện An Phú và thị xã Tân Châu, số còn lại sống rải rác ở những huyện : Châu Phú và Châu Thành, gần như là hàng loạt theo Hồi giáo Sunni. Người Chăm ở Tây Ninh, Thành phố Hồ Chí Minh và những tỉnh Nam Bộ cũng hầu hết theo đạo Hồi .
Phụ nữ Chăm ở Châu Đốc dệt vải theo giải pháp truyền thống cuội nguồnChăm là một dân tộc bản địa có nhiều ngành nghề truyền thống cuội nguồn truyền kiếp như thêu, dệt, làm đồ gốm, làm gạch, sản xuất công cụ sản xuất, kinh doanh, đóng thuyền, đánh cá, điêu khắc … đặc biệt quan trọng là nghề trồng lúa nước được người Chăm tăng trưởng từ rất sớm và luôn có những nâng cấp cải tiến về giống và thủy lợi .Người Chăm sống ở đồng bằng, có truyền thống cuội nguồn sản xuất lúa nước là chính. Kỹ thuật thâm canh lúa nước bằng những giải pháp giống, phân bón, thủy lợi khá thành thạo. Hai nghề bằng tay thủ công nổi tiếng là đồ gốm và dệt vải sợi bông. Trước kia, người Chăm không trồng cây trong làng vì cho rằng cây sẽ là nơi cư trú của ma quỷ .Vì có nét hoạt động và sinh hoạt văn hóa truyền thống đặc biệt quan trọng nên làng Chăm Đa Phước thuộc huyện An Phú cũng là khu vực du lịch lôi cuốn hành khách đến xem kỹ thuật dệt thổ cẩm. Vải Chăm có mẫu mã rực rỡ khác hẳn những hàng dệt của sắc tộc khác. Cách thức dệt còn theo lối truyền thống lịch sử trên khung cửi nhưng đến thế kỷ 21 thì nguyên vật liệu sợi và phẩm màu không còn sản xuất ở địa phương nữa mà là mua ở nơi khác mang về dệt. [ 50 ]

Tổ chức hội đồng[sửa|sửa mã nguồn]

Người Chăm thường sinh sống tập trung chuyên sâu trong palei Cam ( làng Chăm ). Mỗi paley có khoảng chừng 300 đến 400 hộ mái ấm gia đình, cùng theo một tôn giáo nhất định, gồm nhiều tộc họ sinh sống với nhau. Mỗi paley đều có một đơn vị chức năng hành chính của làng là : Hội đồng phong tục và Po Paley ( Trưởng làng ), trong đó, Po Palei là người đóng vai trò rất quan trọng trong Palei. Luật tục Chăm ghi :

Po Paley được dân làng bầu, phải là người cao tuổi, có uy tín, am hiểu phong tục tập quán, luôn vì mọi người, có lòng vị tha. Đồng thời Po Paley cũng phải là người lao động giỏi, có kinh nghiệm tay nghề trong sản xuất, mái ấm gia đình niềm hạnh phúc, con cháu xum họp đoàn kết. Người Chăm ví Po Paley như là cây cao, bóng cả :

Hội đồng phong tục do dân làng bầu chọn và có trách nhiệm trông coi về yếu tố phong tục tập quán, tín ngưỡng. Thành viên của Hội đồng phong tục đều là những người có uy tín trong tôn giáo, trong những tộc họ, là người am hiểu tập quán, phong tục lễ nghi, tín ngưỡng, tôn giáo của người Chăm, có quyền phân xử những thành viên trong paley vi phạm Luật tục. Trong trường hợp người vi phạm ngoan cố thì khi cha, mẹ hoặc người thân trong gia đình chết, Hội đồng phong tục sẽ cấm những tu sỹ, chức sắc không được cúng lễ và xem như người vi phạm đã bị loại ra khỏi hội đồng .Người Chăm có tập quán sắp xếp cư trú dân cư theo bàn cờ. Mỗi dòng họ, mỗi nhóm mái ấm gia đình quen thuộc hay có khi chỉ một đại gia đình ở quây quần thành một khoảnh hình vuông vắn hoặc hình chữ nhật. Trong làng những khoảnh như vậy ngăn cách với nhau bởi những con đường nhỏ. Phần lớn làng Chăm có dân số khoảng chừng từ 1.000 người đến 2 nghìn người .Mỗi một dòng họ có một chiết Atâu, một Akauk Guăp và một vật tổ riêng. Luật tục Chăm lao lý, Akauk Guăp phải là người cao tuổi, am hiểu phong tục tập quán, có uy tín trong dòng họ, mái ấm gia đình phong phú, không được có chồng chắp vợ nối .

Hôn nhân mái ấm gia đình[sửa|sửa mã nguồn]

Chế độ mẫu hệ và tín ngưỡng nữ thần vẫn sống sót ở người Chăm. Đàn ông lo việc ngoài nhà, đàn bà lo việc trong mái ấm gia đình và gia phả. Phong tục Chăm pháp luật con theo họ mẹ, họ bên mẹ được xem là gần ( họ nội ). Nhà gái cưới chồng cho con. Con trai ở rể nhà vợ, đến khi chết đi nhà vợ có nghĩa vụ và trách nhiệm thờ cúng đến hết tang, sau đó mang tro cốt về trả lại cho dòng họ nhà trai liên tục thờ. Chỉ con gái được thừa kế gia tài, người con gái út được thừa kế nhà tự để thờ cúng ông bà và phải nuôi dưỡng cha mẹ già .
Mặt trước ngôi nhà chính trong khối nhà tại và hoạt động và sinh hoạt của một mái ấm gia đình người Chăm – Phục dựng tại Bảo tàng Dân tộc học Nước Ta )Nhà ở của người Chăm là một quần thể nhà trong một khuôn viên ( giờ đây do việc quy hoạch phân lô đất theo kiểu nhà liên kế hẹp nên việc tăng trưởng nhà theo quần thể trong một khuôn viên dần không còn nữa ). Mối quan hệ của những nhà trong quần thể này đã bộc lộ quy trình tan vỡ của hình thái mái ấm gia đình lớn mẫu hệ để trở thành những mái ấm gia đình nhỏ .

• Bộ khung nhà của người Chăm ở Bình Thuận khá đơn giản. Vì cột cơ bản là vì ba cột (kèo được liên kết với cột hoặc không có vì kèo thì dùng tường thay thế kèo). Nếu là vì năm cột thì có thêm xà ngang đầu gác lên cây đòn tay cái nơi hai đầu cột con. Từ các kiểu vì này dần xuất hiện cây kèo và trở thành vì kèo.
• Mặt trước nhà quay về hướng Nam hoặc hướng Tây. Gian giữa là trung tâm (người Chăm gọi là sang-yơ), phía phải là phòng ngủ của bố mẹ, bên trái là kho, sau là phòng ngủ của con cái. Mặt trước có một hiên ở giữa nhà.
• Nhà bếp được xây dựng riêng biệt với nhà chính và ở phía Tây nhà chính, trong nhà bếp có khu bếp, khu chứa nước uống và kho chất đốt (củi, than, v.v.).

Nhà người Chăm ở miền Nam lại rất khác .

• Nhà người Chăm ở An Giang: cách tổ chức mặt bằng sinh hoạt còn phảng phất cái hình đồ sộ của nhà sang yơ ở Bình Thuận.
• Nhà người Chăm ở Châu Đốc: khuôn viên của nhà Chăm Châu Đốc không còn nhiều nhà mà chỉ có nhà chính và nhà phụ kết hợp thành hình thước thợ. Chuồng trâu bò được làm xa nhà ở.

Nhà ở là nhà sàn, chân rất cao để phòng ngập lụt. Cách sắp xếp trên mặt phẳng hoạt động và sinh hoạt trọn vẹn khác với nhà ở Bình Thuận cũng như ở An Giang .
Có những nhóm địa phương khác nhau với lối tạo dáng và trang trí riêng khó lẫn lộn với những tộc người trong nhóm ngôn từ hoặc khu vực .

Trang phục nam[sửa|sửa mã nguồn]

Trang trí gấu váy Chăm Phú Yên tại kho lưu trữ bảo tàng dân tộc bản địa học Nhóm nhạc công người Chăm với phục trang nam truyền thống cuội nguồnTrang phục truyền thống : Đàn ông lớn tuổi thường để tóc dài, quấn khăn. Đó là loại khăn màu trắng có dệt thêu hoa văn màu nhạt ( vàng hoặc bạc ), ở hai đầu khăn có những tua vải. Khăn đội theo lối chữ nhân. Những vị có chức sắc ( tôn giáo ), hai đầu khăn có hoa văn màu vàng, tua vải màu đỏ, quấn thả ra hai mang tai. Nam mặc áo có cánh xếp chéo và cài dây phía bên hông ( thắt lưng ), thường là áo màu trắng, trong là quần sọc, ngoài quấn váy .
Trang phục truyền thống cuội nguồn của người Chăm Ninh Thuận

Trang phục nữ[sửa|sửa mã nguồn]

Trang phục của người Chăm Hroai Phú YênVề cơ bản, phụ nữ những nhóm Chăm thường đội khăn. Cách hoặc là phủ trên mái tóc hoặc quấn gọn trên đầu, hoặc quấn theo lối chữ nhân, hoặc với loại khăn to quấn lên đầu, khăn đội đầu hầu hết là màu trắng, có loại được trang trí hoa văn theo lối viền những mép khăn ( khăn to ), nhóm Chăm Hroi thì đội khăn màu chàm. Lễ phục thường có chiếc khăn vắt vai ngoài chiếc áo dài màu trắng. Đó là chiếc khăn dài tới 23 m vắt qua vai chéo xuống hông, được dệt thêu hoa văn cẩn trọng với những màu đỏ, trắng, vàng của những mô tip trong bố cục tổng quan của dải băng .Nữ mặc áo cổ tròn cài nút phía trước ngực xuống đến bụng, quấn váy xếp ( khi làm lễ ) hoặc mặc váy ống ( thường thì ), đầu quấn khăn không ràng buộc về sắc tố .Nhóm Khánh Hòa và một số ít nơi, phụ nữ mặc quần bên trong áo dài. Nhóm Chăm Hroi mặc váy quấn ( hở ) có miếng đáp sau váy .Nhóm Tỉnh Quảng Ngãi mặc áo cánh xẻ ngực, cổ đeo vòng và những chuỗi hạt cườm .Trang phục Chăm, vì có nhóm cơ bản là theo đạo Hồi nên cả nam và nữ lễ phục thiên về màu trắng. Có thể thấy đặc thù phục trang là lối tạo hình áo ( khá nổi bật ) là lối khoét cổ và can thân và nách từ một miếng vải khổ hẹp ( hoặc can với áo dài ) thẳng ở giữa làm TT áo cho cả áo ngắn và áo dài. Mặt khác hoàn toàn có thể thấy ở đây duy nhất là tộc còn thấy phái mạnh mặc váy ở nước ta với lối mang phục trang và phong thái nghệ thuật và thẩm mỹ riêng .

Người Chăm nổi tiếng[sửa|sửa mã nguồn]

Tiếng Anh và ngoại ngữ khác[sửa|sửa mã nguồn]

Source: https://mix166.vn
Category: Cộng Đồng