Đế quốc Khmer – Wikipedia tiếng Việt

Đế quốc Khmer hay Đế quốc Angkor (Hán-Việt: Cao Miên 高棉)là một cựu đế quốc rộng lớn nhất Đông Nam Á (với diện tích lên đến 1 triệu km², gấp hơn 3 lần Việt Nam hiện nay) từ năm 802- 1431, đóng trên phần lãnh thổ hiện nay thuộc Campuchia, Miền Nam Việt Nam, Lào và Thái Lan. Đế quốc Khmer, tách ra từ Vương quốc Chân Lạp, đã từng cai trị và có phần đất phiên thuộc mà ngày nay thuộc lãnh thổ của các quốc gia: Lào, Thái Lan và miền nam Việt Nam

Trong quy trình tạo lập nên đế chế này, người Khmer đã có những mối quan hệ thương mại với đế quốc Java và sau đó với đế quốc Srivijaya giáp biên giới đế quốc Khmer về phía nam. Di sản lớn nhất của Đế quốc Khmer là Angkor – kinh đô của Đế quốc này vào thời cực thịnh của nó. Angkor là chứng tích của sức mạnh và sự thịnh vượng của Đế quốc Khmer và cũng là hiện thân của nhiều tín ngưỡng mà nó đã mang trong mình. Các tôn giáo chính thức của đế chế này là : Ấn Độ giáo, Phật giáo Đại thừa cho đến khi Phật giáo Nam truyền chiếm lợi thế sau khi được gia nhập từ Sri Lanka vào thế kỷ 13 .

Lịch sử của Angkor với vai trò là trung tâm của đế quốc Khmer lịch sử cũng là lịch sử Khmer từ thế kỷ 9 đến thế kỷ 15. Từ đế quốc Khmer và cũng từ khu vực Angkor – không có một ghi chép bằng văn bản nào còn sót lại đến ngày này mà chỉ có những văn bản được khắc chạm trên đá. Do đó những gì còn được biết đến ngày nay về nền văn minh Khmer lịch sử được chủ yếu tham khảo từ các nguồn:

• Khai quật khảo cổ, phục dựng lại và điều tra.
• Các bản chạm khắc trên bia và trên đá ở các đền ghi chép lại những chiến công chính trị và tôn giáo của các triều hoàng đế.
• Các bức phù điều trên các bức tường của các đền đài miêu tả các cuộc hành quân, cuộc sống ở trong cung, các cảnh chợ búa và các cảnh sinh hoạt thường ngày của dân chúng.
• Các ghi chép còn lưu lại được của các sứ thần, nhà buôn và những người lữ hành Trung Hoa xưa.

Sự khởi đầu của kỷ nguyên Vương quốc Khmer Angkor được cho là khởi đầu từ năm 802 sau Công nguyên. Trong năm này, vua Jayavarman II đã tự xưng ” Chakravartin ” ( vua của thiên hạ ). Đế quốc đã kết thúc với sự sụp đổ của Angkor vào thế kỷ thứ 15 .

Jayavarman II là một hoàng tử của triều đại Sailendra ở Java như là một con tin hoàng gia của vương quốc chư hầu của Java hay là đến để học tập (hoặc cả hai) vẫn chưa được khẳng định. Nhờ thời gian ở Java, ông đã mang nghệ thuật và văn hóa của triều đình Sailendran của Java về cho triều đình Khmer. Sau khi trở về nhà ở vương quốc Chân Lạp, ông đã nhanh chóng xây dựng thế lực của mình, đánh bại nhiều vị vua khác và năm 790 trở thành hoàng đế của vương quốc Khmer. Trong những năm tiếp theo, ông đã mở rộng lãnh thổ của mình và cuối cùng đã thành lập kinh đô mới Hariharalaya gần thị xã Roluos của Campuchia ngày nay. Do vậy, ông đã đặt nền móng cho kinh đô Angkor trải dài đến 15 km về phía tây bắc. Năm 802, ông tự xưng Chakravartin (vua thiên hạ) bằng một lễ đăng quang theo phong cách Ấn Độ giáo. Bởi thế, ông không những trở thành một vị vua được thần thánh sắc phong và vô địch mà còn đồng thời tuyên bố sự độc lập của vương quốc mình khỏi vương quốc Java. Jayavarman II mất năm 834.

Indravarman I, vị vua thứ tư của Đế quốc Khmer, đã củng cố vững chãi quốc gia mình với những chương trình thiết kế xây dựng lớn, gồm có mạng lưới hệ thống thủy lợi và những đền đài, nhờ vào của cải giành được trải qua mậu dịch và nông nghiệp. Công trình tiên phong là đền Preah Ko và những khu công trình thủy lợi .Con Indravarman I là Yasovarman I ( trị vì từ 889 – 915 ), là người thiết lập một kinh đô mới Yasodharapura – thành phố tiên phong của Angkor. Ngôi đền TT của thành phố được xây ở Phnom Bakheng, một ngọn đồi cao 60 m giữa đồng bằng trong khu vực Angkor. Dưới triều Yasovarman I khu công trình Đông Baray cũng được tạo dựng, đây là khu công trình hồ chứa nước có kích cỡ 7,5 x 1,8 km .
Một bức phù điêu thế kỷ 12 hoặc 13 tại đền Bayon tại Angkor Thom miêu tả cuộc chiến tranh giữa Khmer và ChămpaVào đầu thế kỷ 10, sau khi Yasovarman I qua đời, đế quốc Khmer lập tức bị chia rẽ. Vua Harshavarman I và Ishanavarman II ( em của Harshavarman I ) phải khó khăn vất vả giữ ngôi báu trước sự tranh giành của người chú – Jayavarman IV. Người chú bị đánh lui khỏi Angkor và đã thiết lập một kinh đô mới ở Koh Ker, cách Angkor khoảng chừng 100 km. Sau khi Ishanavarman II qua đời, Jayavarman IV lên làm vua .Con của Jayavarman IV là Harshavarman II nối ngôi cha được 3 năm thì bị em họ là Rajendravarman II cướp ngôi .
Rajendravarman II dời đô trở lại Yasodharapura. Nhiều học giả cho rằng Rajendravarman II đã kiến thiết xây dựng một chính sách chính trị TW tập quyền, tăng cường sự quản trị trực tiếp so với những thủ lĩnh địa phương. Ông khởi đầu khởi đầu những dự án Bất Động Sản thiết kế xây dựng lớn mà những vua tiên phong đã dự trù và đã cho thiết lập một loạt những đền ở khu vực Angkor ; trong đó có Đông Mebon, trên một cù lao của Đông Baray, và nhiều đền thờ Phật và chùa. Năm 950, cuộc chiến tranh lần đầu nổ ra giữa đế quốc Khmer và Vương quốc Chămpa ở phía đông ( ngày này là miền Trung Nước Ta ) .Từ năm 968 đến 1001 là thời kỳ trị vì của con trai Rajendravarman II, Jayavarman V. Ông ta đăng quang sau khi vượt qua những hoàng thân khác. Giai đoạn trị vì của ông phần nhiều là thời kỳ thanh thản, lưu lại bởi sự tăng trưởng thịnh vượng và tăng trưởng tỏa nắng rực rỡ nền văn hóa truyền thống. Ông cho thiết lập một kinh đô mới gần Yashodharapura, Jayenanagari. Dưới triều của vua Jayavarman V có những nhà triết học, những học giả và những nghệ sĩ. Các ngôi đền mới cũng được kiến thiết xây dựng, trong đó, quan trọng nhất là Banteay Srei, được xem như khu công trình có tính thẩm mỹ và nghệ thuật và nghệ thuật và thẩm mỹ bậc nhất của Angkor và Ta Keo là ngôi đền tiên phong của Angkor xây trọn vẹn bằng sa thạch .

Trở thành đế quốc[sửa|sửa mã nguồn]

Sau cái chết của Jayavarman V là vài năm xung đột. Vua Udayadityavarman I vừa lên ngôi đã bị Jayavirahvarman lật đổ. Rồi đến lượt Jayavirahvarman bị Suryavarman I (trị vì 1010 – 1050) giành mất ngôi báu. Suốt thời kỳ trị vì của mình, Suryavarman I phải chiến đấu trấn áp các đối thủ mưu toán lật đổ mình bằng bạo lực. Ông là vị vua Khmer đầu tiên sống phải xây thành để bảo vệ mình và hoàng cung. Ông đã mở rộng vương quốc của mình đến tỉnh Lopburi của Thái Lan ngày nay, về phía nam đến eo đất Kra. Tại Angkor, việc xây dựng Tây Baray bắt đầu dưới triều Suryavarman I, một hồ chứa nước thứ 2 và rộng hơn hồ Đông Baray với kích thước 8 x 2,2 km.

Nửa cuối thế kỷ 11 và đầu thế kỷ 12 trong lịch sử dân tộc Campuchia là thời kỳ của những cuộc tranh giành quyền lực tối cao tàn ác. Sau đó đến thời kỳ huy hoàng dưới sự quản lý của Suryavarman II. Dưới sự quản lý của ông, ngôi đền lớn nhất của Angkor được kiến thiết xây dựng trong khoảng chừng thời hạn 37 năm : Angkor Wat, là nơi thờ thần Vishnu. Ông đã lấn chiếm vương quốc Haripunjaya của dân tộc bản địa Môn đến phía tây ( thời nay là miền Trung Thailand ) và một khu vực xa hơn về phía tây của vương quốc Pagan ( Myanma thời nay ), phía nam lấn về khu vực bán đảo Malay đến vương quốc Grahi ( nay là tỉnh Nakhon Si Thammarat của Đất nước xinh đẹp Thái Lan ), về phía đông lấy nhiều tỉnh của Champa, về phía bắc đến biên giới phía bắc của Lào ngày này. Sự kết thúc của nhà vua Suryavarman II không được rõ ràng lắm. Văn bia ở đầu cuối ghi nhận tên ông có tương quan đến cuộc xâm lược Đại Việt là từ năm 1145. Có lẽ ông qua đời trong một cuộc hành quân trong khoảng chừng thời hạn từ năm 1145 đến 1150 .Thời kỳ tiếp theo những vua trị vì trong thời hạn ngắn và bị vị vua sau lật đổ bằng vũ lực. Cuối cùng, năm 1177, Khmer đã bị quân Chămpa vượt mặt trong sự kiện thủy chiến Tonlé Sap và bị chiếm đóng trong một thời hạn ngắn .
Đế quốc Khmer cuối thế kỷ 12Jayavarman VII ( trị vì từ 1181 – 1219 ) đã tập hợp một đội quân, đánh đuổi quân Chăm Pa và giành lại kinh đô Yasodharapura. Năm 1181, ông lên ngôi và liên tục cuộc chiến tranh với Chăm Pa trong suốt 22 năm cho đến khi vượt mặt nước này vào năm 1203 và xâm lăng phần đông chủ quyền lãnh thổ của Chăm Pa .Jayavarman VII được coi là vị hoàng đế vĩ đại ở đầu cuối của Angkor không chỉ vì những chiến công của ông chống lại quân Chăm Pa mà còn là một người quản lý không phải là bạo chúa như cách những nhà vua trước đó đã quản lý vì ông là người thống nhất đế quốc này và trên cả là do những khu công trình thiết kế xây dựng được thực thi dưới thời kỳ quản lý của ông. Kinh đô mới có tên gọi là Angkor Thom ( có nghĩa là : ” Thành phố vĩ đại ” ) được kiến thiết xây dựng. Ở khu TT, nhà vua ( một phật tử Phật giáo Đại thừa ) đã cho kiến thiết xây dựng làm tòa tháp vương quốc – Bayon với những tháp được cho là mang hình khuôn mặt của Quán Thế Âm bồ tát, mỗi tháp cao vài mét được chạm khắc bằng đá. Các đền chùa khác được kiến thiết xây dựng dưới thời Jayavarman VII là Ta Prohm, Banteay Kdei và Neak Pean, cũng như hồ chứa nước Srah Srang. Cùng với những khu công trình đó, một mạng lưới hệ thống những đường phố đã được kiến thiết xây dựng liên kết những trấn của đế quốc. Bên những phố này, 121 nhà nghỉ được xây cho những nhà buôn, quan chức và lữ khách. Ông cũng cho thiết lập 102 bệnh xá .
Indravarman II kế vị và liên tục triển khai xong những khu công trình kiến thiết xây dựng của cha. Dưới sự trị vì của Indravarman II, Campuchia có sự không thay đổi chính trị trong nước. Tuy nhiên, sức chi phối của đế quốc Khmer so với những vùng đất xa khởi đầu giảm đi. Kết quả, Champa đã giành lại độc lập, và vương quốc Sukhothai ở phía tây khởi đầu nổi lên .Giống như cha mình, Indravarman II là một phật tử và ông đã cho xây xong một loạt chùa chiền được thi công từ thời cha mình. Ông không thành công xuất sắc về mặt cuộc chiến tranh. Năm 1220, người Khmer rút khỏi nhiều tỉnh mà trước đó đã chiếm được của Champa. Về phía tây, những thần dân người Thái của ông đã nổi lên chống lại và xây dựng nên vương quốc Thái tiên phong là vương quốc Sukhothai và đẩy lùi người Khmer. Trong 200 năm tiếp theo, người Thái đã trở thành đối thủ cạnh tranh chính của Kambuja .

Jayavarman VIII (trị vì 1243-1295) kế nhiệm Indravarman II. Trái với các vua trước đó, Jayavarman VIII theo Ấn Độ giáo và là một người chống Phật giáo một cách kịch liệt. Ông đã cho phá hủy phần lớn các tượng phật ở đế quốc này (các nhà khảo cổ ước đoán có khoảng hơn 10.000, trong đó còn rất ít phế tích còn sót lại đến ngày nay) và cho chuyển các chùa Phật giáo thành đền thờ Ấn Độ giáo. Từ bên ngoài, đế quốc Khmer đang bị quân Nguyên Mông của tướng Sagatu của Hốt Tất Liệt đe dọa. Ông ta đã tránh đụng độ với quân Mông Cổ (khi đó đã chiếm hết Trung Hoa) bằng cách cống nạp hàng năm cho nhà Nguyên. Triều đại của Jayavarman VIII kết thúc năm 1295 khi ông bị con rể là Srindravarman (trị vì 1295-1309) lật đổ. Vua mới là người theo Phật giáo Thượng tọa bộ (Theravada), một trường phái của Phật giáo du nhập vào Đông Nam Á từ Sri Lanka và sau đó lan ra khắp khu vực.

Có rất ít tư liệu lịch sử về thời kỳ sau triều vua Srindravarman. Văn bản cuối cùng người ta biết được là một bia khắc từ năm 1327. Không có ngôi đền lớn nào được xây thêm. Các nhà sử học ngờ rằng có mối liên hệ giữa việc nhà vua theo Phật giáo Nam truyền (do đó không được xem là “devaraja” nữa) và việc không cần phải xây dựng các đền lớn cho devarajas hay để thờ các thần linh bảo vệ cho họ. Việc từ bỏ quan niệm devaraja cũng có thể dẫn đến sự đánh mất quyền lực của hoàng gia và do đó dẫn đến thiếu nhân công. Hệ thống thủy lợi cũng bị thoái hóa dẫn đến mùa màng thất bát do lũ lụt và hạn hán. Trong khi trước đó mỗi năm có 3 vụ lúa – điều này đã góp phần cốt yếu cho sự thịnh vượng và quyền lực của đế quốc Khmer – sự giảm sút mùa màng đã làm cho đế quốc này suy yếu thêm. Quốc gia lân bang phía tây của đế quốc này là vương quốc Thái đầu tiên – vương quốc Sukhothai, bị một vương quốc khác của người Thái (vương quốc Ayutthaya) đánh bại vào năm 1350. Sau năm 1352, người Thái đã mở nhiều cuộc tiến công vào đế quốc Khmer nhưng đều bị đánh bật. Cuối cùng, năm 1431, Ayutthaya đã chiếm được Angkor.

Trung tâm của vương quốc Khmer còn sót lại nằm ở phía nam, ở khu vực mà ngày này là Phnôm Pênh. Tuy nhiên, có nhiều tín hiệu cho thấy Angkor không bị bỏ phí. Một chi của những vua Khmer vẫn còn ở lại Angkor. Sự sụp đổ sau cuối của Angkor vào thời ấy là sự quy đổi tầm quan trọng về kinh tế tài chính, và do đó là chính trị, khi Phnôm Pênh trở thành một TT mậu dịch bên sông Mê Kông. Các khu công trình kiến thiết xây dựng tốn kém và những xung đột quyền lực tối cao trong nội bộ hoàng gia cũng ghi lại chấm hết cho đế quốc Khmer .Sự hủy hoại sinh thái và hư hỏng hạ tầng cơ sở là một cách lý giải mới khác cho sự chấm hết của đế quốc này. Dự án Đại Angkor tin rằng người Khmer đã có một mạng lưới hệ thống kênh rạch và hồ chứa phức tạp Giao hàng cho mậu dịch, giao thông vận tải và thủy lợi. Các kênh được sử dụng để thu hoạch mùa màng và khi dân số tăng lên thì mạng lưới hệ thống kênh rạch bị cản trở dẫn đến thiếu nước và bị lũ lụt hoành hành. Để phân phối cho số dân tăng thêm, người ta đã chặt cây trên những ngọn đồi ở Kulen để lấy đất canh tác lúa. Đồi trọc làm cho kênh bị bồi lấp khi mưa to. Sự tàn phá mạng lưới hệ thống thủy lợi đã dẫn tới những hậu quả nghiêm trọng khác [ 1 ] .Có một số ít dẫn chứng cho thấy Angkor được sử dụng lâu hơn. Dưới thời vua Barom Reachea I ( trị vì 1566 – 1576 ), là vị vua đã tạm thời kế vị sau khi đã đẩy lùi quân Thái đã quay lại đóng đô ở Angkor trong một thời hạn ngắn. Từ thế kỷ 17, đã có những văn bản khắc chạm cho thấy đã có những khu định cư của người Nhật dọc theo phần còn lại của Đế quốc Khmer. Câu chuyện nổi tiếng nhất là của Ukondafu Kazufusa, người đã ăn tết Khmer ở đó vào năm 1632 .

Các nhà vua trị vì[sửa|sửa mã nguồn]

Tham khảo những tài liệu tiếng Anh[sửa|sửa mã nguồn]

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]

Source: https://mix166.vn
Category: Văn Hóa