Người Hà Nội tiết lộ những quy tắc trong nếp sống xưa

Video cuộc sống của người Hà Nội. Thực hiện: Kim Duyên.

Cụm từ “người Hà Nội” được coi là một “đẳng cấp”. Cái “đẳng cấp” ấy được khẳng định qua những câu ca dao, tục ngữ như: “Ốc tháng mười, người Hà Nội”, “Chẳng thơm cũng thể hoa nhài, dẫu không thanh lịch cũng người Tràng An”…

Có lẽ tại mang sứ mệnh là Thủ đô mà Hà Nội mặc nhiên được coi như là “khuôn vàng thước ngọc” cho các giá trị, nhất là văn hóa của cả nước. Được đề cao như thế, sẽ có người thắc mắc “người Hà Nội” là phải bao gồm những phẩm chất gì, nếp sống của họ ra sao mà có thể tiêu biểu trong nhiều năm qua.

Con cái phải tuân theo quy tắc gia đình

Không phải ai cũng hiểu và biết rõ về văn hóa, nếp sống của người Hà Nội xưa. Chỉ khi sau những cuộc trò chuyện trực tiếp với “người Hà Nội” tôi mới biết, mới hiểu hơn về họ và về văn hóa của họ.

Không chỉ về ăn uống, mà cách ăn mặc của người Hà Nội thế kỷ 20 cũng có những quy định riêng. Áo ngũ thân 5 khuy, tay chẽn dùng cho cả đàn ông (trái) và phụ nữ (phải); khi mặc chỉ cài 4 chiếc, để hở khuy cổ.

Người Hà Nội xưa cầu kỳ, kỹ lưỡng, đặc biệt trong câu chuyện ăn uống với nhiều quy tắc. Đặc biệt phụ nữ Hà Nội xưa thường phải tuân theo những quy tắc được gia đình dạy dỗ rất nghiêm khắc kể cả việc phải ăn chuối như thế nào cho trang nhã, lịch sự.

Ở tuổi ngoài 80, cụ Đỗ Thị Hà (Tây Hồ, Hà Nội) luôn nhớ những quy tắc trong ăn uống của người Hà Nội. Cụ tỉ mỉ kể: “Nhiều người nghĩ rằng ăn chuối thôi có gì mà phải cầu kỳ, nhưng với người Hà Nội xưa thì lại khác. Việc ăn chuối phải theo các bước như một bộ môn nghệ thuật. Phụ nữ không được cầm cả quả chuối lên ăn mà phải bẻ đôi ra và từ từ ăn nhẹ nhàng, thanh lịch”.

Theo phong tục Hà Nội xưa, khi ăn chuối, trước khi bóc chuối cô gái thường lấy móng tay để chia quả chuối thành 2 nửa đều nhau. Sau đó bẻ chuối ra làm đôi, bóc vỏ mỗi nửa quả lần lượt tạo thành cánh hoa, rồi sẽ đó từ tốn đưa lên miệng ăn. Đây được xem là cách ăn chuối lịch sự, nhã nhặn.

Theo thời gian phong tục đón Tết của người Hà Nội có nhiều thay đổi, nhưng cơ bản đến nay vẫn còn gìn giữ.

Là người Hà Nội, bà Hồ Thúy Lan (Thụy Khuê, Tây Hồ) cũng chia sẻ: “Phụ nữ Hà Nội thời trước nếu bóc vỏ cả quả chuối thường bị cho là kém duyên, thiếu ý tứ. Thậm chí các cụ thấy cô gái nào ăn chuối không bẻ đôi thì không thể làm dâu được. Những quy tắc này khá cứng nhắc và hà khắc, không còn phù hợp với đời sống hiện tại. Nhưng trong một giai đoạn lịch sử, đã tồn tại nếp sống Hà thành như vậy”.

Ăn uống đơn giản nhưng theo nguyên tắc

Với việc ăn uống, người Hà Nội thích sự thanh cảnh, đơn giản, không quá cầu kỳ nhưng phải tuân theo những nguyên tắc như: miếng thịt phải thái nhỏ để gắp vừa bát, không bỏ cả quả trứng vào chén cơm mà phải cắt ra làm đôi rồi ăn từng nửa một, ngoài chuối ăn bắp ngô cũng phải bẻ đôi…

Không khí đón tết của một nhà giàu Hà Nội thế kỷ 20, được trưng bày tại Bảo tàng Hà Nội.

Cùng với đó là những nề nếp trong phong cách ăn uống như: Khi ngồi vào mâm cơm nếu ăn trên phản phải xếp bằng tròn, ăn trên bàn phải ngồi ngay ngắn và đúng vị trí; trước khi ăn bao giờ cũng phải từ vai vế lớn đến bé, từ ông bà cha mẹ đến anh chị em… khi được người lớn đáp lại mới bắt đầu ăn.

Nhớ lại những lần được ông, bà dạy cách ngồi ăn trong mâm cơm, ông Phùng Đức Kỉ (Thụy Khuê, Hà Nội) tâm sự: “Cách cầm bát đũa khi ăn cũng phải để ý, khi chan canh phải đặt đũa xuống, hứng bát sát vào tô canh tránh để rớt vào các món khác. Khi gắp thức ăn phải gọn gàng, không bới chọn, bỏ vào bát cơm của mình rồi mới ăn, không được đưa trực tiếp vào miệng hay làm rơi vãi. Không nếm, húp canh bằng thìa dùng để chan chung”.

Những món ăn có xương như: thịt gà, lợn, cá… khi lấy xương phải bỏ vào bát bên ngoài mâm. Trong lúc ăn nếu không may bị sặc, ho, ăn trúng sạn phải lấy tay che miệng, xin phép ra ngoài đến khi hết mới trở lại ăn tiếp. Khi nhai phải khép miệng kín đáo, không phát ra tiếng chóp chép, không vừa ăn vừa nói. Sau khi ăn xong, xếp gọn bát đũa của mình rồi xin phép và mang đi, không để lại trên mâm.

Người Hà Nội, luôn mang một nét đẹp riêng giản dị nhưng trang nhã, thanh lịch.

Theo cụ Hà, trên bàn ăn thường theo vị trí: mẹ, con gái lớn hoặc con dâu ngồi đầu để xới cơm cho cả nhà, lấy thêm các món ăn. Trong lúc ăn tối kị đứng lên ngồi xuống nhiều lần vì thiếu thứ này thứ nọ.

Mâm cơm của người Hà Nội thường có nhiều loại nước chấm khác nhau cho từng món. Khi chấm thức ăn phải nhẹ nhàng, tránh nhúng đầu đũa vào bát nước chấm chung. Nếu muốn gắp thức ăn cho người khác phải trở đầu đũa lại.

Có thể thấy chỉ tính riêng việc ăn uống với người Hà Nội đã chứa đựng rất nhiều những quy tắc riêng. Ngày nay, dù có nhiều thay đổi nhưng vẫn còn những gia đình giữ được nề nếp cũ trong cách ăn uống, tuy không còn nghiêm khắc như trước nhưng vẫn mang đậm nét con người Tràng An thanh lịch, tao nhã một thời.