Văn hóa của cư dân miền Đông Nam Bộ – tiếp cận sinh thái văn hóa

( (Phan Thị Yến Tuyết, In trong ” Những vấn đề ngữ văn ” (Tuyển tập 40 năm nghiên cứu khoa học của Khoa VH&NN)

( Nguồn : http://www.baoxaydung.com.vn )
Về lịch sử vẻ vang tộc người, theo những nhà khảo cổ học, miền Đông xưa kia là địa phận của dân cư thuộc Văn hóa Đồng Nai. Đó là một nền văn hóa cổ, đã xuất hiện ở Đông Nam Bộ từ 4.000 năm – 2.5000 trước và được được xác lập như thể bước khởi đầu cho truyền thống lịch sử văn hóa địa phương ở Nam bộ .

Trên phần đất của các Chúa Nguyễn ở Đàng Trong, người Việt gồm nhiều thành phần khác nhau, là những lưu dân chủ yếu từ Thuận – Quảng  vào Nam khẩn hoang, ít nhất nhất cũng khoảng thế kỷ XVI, lúc mà mật độ dân cư tại miền Đông còn thưa thớt, toàn rừng rậm hoang dã. Cuối thế kỷ XVII, vào năm 1698, chúa Nguyễn chính thức lập Phủ Gia Định, bắt đầu thiết lập thôn xã, xác lập nền hành chính ban đầu tại đây, người Việt đã dần dần không còn mặc cảm mình là lưu dân phiêu tán nữa. Đến năm 1757, vùng đất Nam bộ hoàn toàn thuộc chủ quyền của người Việt, trên cơ sở đó các Chúa Nguyễn với vai trò Nhà nước đã tiếp nhận những nhóm nhỏ lưu dân tị nạn là thần dân Nhà Minh và sau đó vào khoảng cuối thế kỷ XIX, chủ yếu tại miền Đông Nam Bộ, Nhà Nguyễn đã tiếp nhận sự trở về từ Campuchia của cộng đồng người Chăm Islam. Công cuộc mở đất lập làng của người Việt ở đất Đồng Nai – Gia Định không phải dễ dàng, thuận lợi mà vô cùng nhọc nhằn, khó khăn vì gắn liền với thời kỳ khẩn hoang kéo dài gian khổ. Những lưu dân người Việt phải chiến đấu dũng cảm với thiên nhiên còn hoang sơ; đương đầu kiên cường với loạn lạc, nạn đao binh, họ cần cù lao động; sẵn sàng hy sinh vì đại nghĩa; đổ mồ hôi, nước mắt và xương máu để các thế hệ sau được sinh tồn…

            Dù lịch sử định cư, di trú của các tộc người ở miền Đông Nam Bộ có khác nhau nhưng nguồn gốc xã hội của họ vẫn mang những điểm tương đồng, đó là những người nghèo cùng nhau khẩn hoang nhọc nhằn, đương đầu với thiên nhiên hoang dã, có chung nền văn hóa nông nghiệp, cùng một số phận lịch sử. Tuy có những đặc điểm tộc người riêng biệt, văn hóa, tôn giáo khác nhau nhưng do cộng cư lâu ngày trên một địa bàn chung, họ đã ít nhiều thích nghi, ảnh hưởng văn hóa của nhau và quá trình giao tiếp văn hóa ấy đã tạo nên những yếu tố văn hóa tương đối đồng nhất mặc dù mỗi dân tộc đều giữ bản sắc văn hóa của riêng mình. Qua sự thích nghi của người dân đối với môi trường địa lý cảnh quan và ảnh hưởng văn hóa lẫn nhau đã thể hiện những đặc trưng tâm lý, văn hóa tộc người, hình thành nét đặc trưng của vùng văn hóa miền Đông Nam Bộ. Điều này thể hiện rõ trong lý thuyết về Vùng văn hóa (Culture area). Vùng văn hóa là  khái niệm chỉ một vùng lãnh thổ, một khu vực địa lý có sự tương đồng về môi trường tự nhiên; có quá trình lịch sử lâu dài, ở đó có các dân tộc cư trú khá lâu đời, giữa họ luôn diễn ra quá trình giao lưu tiếp biến văn hóa, và trong quá trình đó ngoài bản sắc văn hóa riêng của mỗi dân tộc còn giữ được, còn thể hiện sự tương đồng chung về kinh tế, văn hóa, xã hội nên đã tạo thành  sắc thái văn hóa đặc trưng của vùng.[1]  Tìm hiểu Vùng văn hóa để thấy được dấu ấn văn hóa của con người, thấy được đặc trưng văn hóa của con người trong quá trình lịch sử và trên một vùng không gian cụ thể, qua đó có thể phân biệt được văn hóa của vùng này với vùng khác, so sánh những yếu tố văn hóa nào tương đồng, những yếu tố nào dị biệt. Đó là mối quan hệ giữa cái chung (văn hóa chung của cả nước) và cái riêng (sắc thái văn hóa riêng của tộc người). Qua nghiên cứu vùng văn hóa, người ta có thể thấy được sự thích nghi của con người với môi trường tự nhiên, sự thích nghi với hệ sinh thái, nơi mà con người sinh sống lâu đời cũng như sự  thích nghi của họ với môi trường xã hội mà họ cùng sinh sống. Vùng văn hóa tập hợp những đặc điểm chung thường được gọi là “Liên hợp văn hóa” hoặc « phức hệ văn hóa » (culture comphex), là một hệ thống hoà nhập các đặc điểm văn hoá, xoay quanh một số tâm điểm mà người ta nghiệm thấy ở đó một số đông các xã hội cùng dự phần.[2]

Khi trải qua đời sống truyền kiếp và thích nghi môi trường sinh thái, môi trường tự nhiên xã hội, cùng thưởng thức kỷ năng sinh sống và bộc lộ sắc thái tâm ý và văn hóa tộc người trên một vùng đất thì những dân cư đó chính là chủ nhân văn hóa ( culture bearer ). Đây cũng là một khái niệm tiếp tục được sử dụng trong ngành nhân học Mỹ, đặc biệt quan trọng là khi xem xét quy trình di dân và sự Open những kiểu loại văn hóa mới. Cá nhân hoặc một nhóm trở thành gia chủ của những đặc trưng văn hóa, hoặc những phức tạp độc lạ, điều mà họ hoàn toàn có thể chuyển tải, đem đến những khu vực đó trong quy trình di dân của họ ( R. H. Crapo, 1993 )
Trong quy trình sống sót của mình, con người nhờ vào rất nhiều vào tự nhiên. Theo quan điểm sinh thái xanh văn hóa ( cultural ecology ) của nhà nhân học Mỹ Julian Steward, những xã hội có công nghệ tiên tiến kỹ thuật sống sót càng thô sơ thì xã hội đó càng nhờ vào nhiều vào tự nhiên. Bởi vì ở những xã hội có trình độ khoa học kỹ thuật cao, con người tương đối một phần nào đã chinh phục được tự nhiên, bắt tự nhiên Giao hàng theo ý muốn của con người. để rồi trên toàn cảnh sinh thái xanh đó, con người thưởng thức, thể nghiệm, phát minh sáng tạo văn hóa và kỷ năng sinh sống của hội đồng mình dựa trên tâm ý và truyền thống văn hóa của dân tộc bản địa. Từ những thành tựu văn hóa có được qua sự thích nghi mội trường sinh thái tại chỗ, hoàn toàn có thể hình thành nên những mô hình văn hóa như là một tập hợp những sắc thái văn hóa đặc trưng và tạo nên yếu tố cốt lõi của nến văn hóa. Qua nghiên cứu sinh thái văn hóa, người ta sẽ hiểu được cách con người sử dụng văn hóa để thích nghi với môi trường tự nhiên đơn cử thế nào. Tất cả con người đều sống trong một môi trường tự nhiên tự nhiên, quốc tế họ hoàn toàn có thể thưởng thức trải qua những giác quan nhưng họ sẽ nhận thức nó dưới dạng có vẻ như quan trọng nhất cho nhu yếu thích nghi và toàn cảnh văn hóa của họ [ 3 ]. Như vậy sinh thái xanh văn hóa là cách con người sử dụng văn hóa để thích nghi với thiên nhiên và môi trường vạn vật thiên nhiên đơn cử trong toàn cảnh nền văn hóa của họ. Trong triết lý sinh thái xanh văn hóa có một góc nhìn khá đặc biệt quan trọng, đó là con người sống sót bằng tri thức dân gian mà họ cảm nhận và tích góp, được lưu truyền từ đời này sang đời khác, trở thành một phần trong văn hóa của họ và là một phần của tri thức bản điạ, một trong những nghành mà những ngành khoa học rất chăm sóc để hiểu được toàn cảnh văn hóa tộc người và sự tương tác giữa văn hóa với môi trường sinh thái mà con người sống sót .
Tri thức địa phương là những kỹ năng và kiến thức tương quan đến những góc nhìn của đời sống con người, được tích góp và phổ cập trong hội đồng. Con người sử dụng kiến thức và kỹ năng này để thích nghi với môi trường tự nhiên sống của mình và lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Tri thức dân gian của những hội đồng dân tộc bản địa rất nhiều mẫu mã, phản ánh rõ nét đặc trưng của đời sống dân cư vốn còn nhờ vào rất nhiều vào tự nhiên. Ví dụ những tri thức về việc sử dụng cây cối để phòng bệnh, chữa bệnh, tri thức về thời tiết để đi biển, đi rừng, làm mùa vụ nông nghiệp, chăn nuôi ; tri thức siêu thị nhà hàng để sống sót …
Các dân tộc bản địa ở miền Đông Nam Bộ do sống cùng một vùng sinh thái xanh, thiên nhiên và môi trường địa lý, khí hậu giống nhau, thực hành thực tế những phương pháp mưu sinh giống nhau vì vậy đời sống kinh tế tài chính, văn hóa, xã hội của những dân tộc bản địa có rất nhiều điểm tương đương. Điều này được phản ánh đậm nét trong tri thức dân gian của mỗi dân tộc bản địa, đặc biệt quan trọng trong nghành lao động sản xuất. Ngòai những điểm tương đương chung, sự thich nghi môi trường sinh thái và tri thức dân gian của những dân tộc bản địa còn biểu lộ rõ đặc trưng tộc người, ví dụ điển hình như người Việt am hiểu, có kinh nghiệm tay nghề sản xuất nông nghiệp, người Hoa có nhiều tri thức về những bài thuốc Bắc, người Khmer, người Stiêng, người Chơro … có nhiều tri thức về đời sống ở xứ có rừng qua việc bẫy thú rừng, làm rẫy, dệt thổ cẩm, đan lát …
Do thiên nhiên và môi trường đóng một vai trò quan trọng trong việc hình thành, chi phối những tri thức dân gian của những dân tộc bản địa ở miền Đông NB nên việc khám phá mối quan hệ giữa thiên nhiên và môi trường sinh sống của những dân cư và tri thức dân gian của những dân cư ở đây là một điều thiết yếu .
Sự thích nghi với môi trường sinh thái và tri thức dân gian là những kinh nghiệm tay nghề được tích góp qua nhiều thế hệ của những tộc người tại miền Đông Nam Bộ. Sự sinh ra của những kinh nghiệm tay nghề truyền khẩu của những dân tộc bản địa nơi đây gắn chặt với một toàn cảnh điều kiện kèm theo tự nhiên, những yếu tố kinh tế tài chính xã hội không không thay đổi và nhiều nguy hiểm. Với những vốn sống quý báu được tích góp qua hàng thế hệ này, những dân cư tại đây hoàn toàn có thể thích nghi hữu hiệu với môi trường tự nhiên sống của mình .
Cơ sở để phân kỳ lịch sử dân tộc sống sót của sự thích nghi và những tri thức dân gian của những dân cư là trình độ tăng trưởng khoa học kỹ thuật hay sự thông dụng của khoa học kỹ thuật tân tiến mà với nó con người hoàn toàn có thể phần nào dữ thế chủ động trấn áp được tự nhiên. Sở dĩ như vậy do yếu tố khoa học kỹ thuật chính là cầu nối trung gian trong mối quan hệ giữa con người và tự nhiên. Thông qua yếu tố kỹ thuật này, con người hoàn toàn có thể trấn áp, khai thác tự nhiên ship hàng cho nhu yếu sống sót của mình. [ 4 ]
Về văn hóa vùng miền Đông Nam Bộ và sự thích nghi với môi trường sinh thái hoàn toàn có thể sơ nét phân biệt hai góc nhìn, đó là sự thích nghi về khí cạnh văn hóa vật chất và sự thích nghi về văn hóa ý thức, tất yếu giữa hai nghành nghề dịch vụ này đều có mối liên hệ hỗ tương, ngặt nghèo với nhau .

1.      SỰ THÍCH NGHI MÔI TRƯỜNG SINH THÁI HAY GÓC ĐỘ SINH THÁI VĂN HÓA DƯỚI KHÍA CẠNH VĂN HÓA VẬT CHẤT:

Bất kỳ ở đâu, trong việc hình thành làng xóm, kiến thiết xây dựng nhà tại, cách ăn, mặc, những phương tiện đi lại vận động và di chuyển, công cụ sản xuất … người dân tại chỗ đều thích nghi với điều kiện kèm theo vạn vật thiên nhiên và môi trường sinh thái tại nơi sinh sống để họ hoàn toàn có thể sống sót và tăng trưởng. Có thể thấy rất rõ văn hóa của những dân tộc bản địa ở miền Đông Nam Bộ phản ánh đặc thù địa lý môi sinh tại vùng đất này. Sự thích nghi môi trường sinh thái tự nhiên vào thời kỳ khẩn hoang khởi đầu không phải là điều đon giản. Nếu những dân tộc bản địa địa phương như Stiêng, Chơro, Mnông … thích nghi với thiên nhiên và môi trường vạn vật thiên nhiên miền Đông Nam Bộ trước theo phương pháp mà nền văn hóa của họ biểu lộ, thì những dân tộc bản địa đến sau như người Khmer, người Việt, người Hoa, người Chăm, người Nùng … cũng có cách thích nghi với môi trường sinh thái tại chỗ theo tâm ý, văn hóa khác nhau của từng dân tộc bản địa. Cuối cùng quy trình chung sống với nhau trên cùng một địa phận hơn 300 năm qua trên phần đất từ khi trở thành chủ quyền lãnh thổ của Nước Ta tại miền Đông Nam Bộ đã làm cho sự thích nghi văn hóa với môi trường sinh thái tại đây mang sắc thái đặc biệt quan trọng, biểu lộ sự thống nhất trong phong phú .
Địa bàn Đông Nam Bộ là khu vực chuyển tiếp giữa trung du và đồng bằng với địa hình bán sơn nguyên, thế đất cao, gồm nhiều đồi, gò, nhiều rừng già, gồm có 5 tỉnh : Bình Phước, Tây Ninh, Đồng Nai, Bà Rịa – Vũng Tàu, Tỉnh Bình Dương và TP. Hồ Chí Minh. Miền Đông Nam Bộ là một trong hai tiểu vùng của Vùng văn hóa Nam Bộ với đặc tính chung về khi hậu là khu vực nhiệt đới gió mùa gió mùa, là một vùng đồng bằng phù sa, phần nhiều là những vùng thềm phù sa cổ ( vùng đất xám ) và sơn nguyên đất đỏ .
Miền Đông Nam Bộ phong phú về địa hình vạn vật thiên nhiên, với đặc trưng rừng núi, xen lẫn với đồng bằng, gò, sông ngòi, hồ, biển cả. Do đó những mô hình cư trú nơi đây cũng tương ứng với địa hình vạn vật thiên nhiên như cư trú trên gò, đồi, ven rừng, ven sông, trên hòn đảo của hồ ( như hồ Dầu Tiếng ở Tây Ninh ), ven biển .. Có thể nói đây là vùng đất lý tưởng với sự phong phú về thổ nhưỡng, môi trường sinh thái : vừa giàu sang về rừng nguyên sinh nhiều thú và cây gỗ quý, vừa thuận tiện để trồng cây công nghiệp, vừa có vùng đồng bằng phù sa phì nhiêu, vừa có vùng biển giàu tiềm năng về du lịch, khai thác thủy hải sản, dầu khí …
Đứng về góc nhìn văn hóa vật chất hoàn toàn có thể nói dân cư miền Đông Nam Bộ nhìn chung có đời sống không thay đổi, nền nếp, phong phú, văn hóa tăng trưởng. Đời sống ý thức dù cuộc chiến tranh qua những thời kỳ diễn ra khác ác liệt cùng với sức tàn phá của thời hạn, nhưng nơi đây vẫn lưu giữ được dấu ấn của một vùng đất phong phú, văn hóa độc lạ. Tương ứng với những dịa hình tự nhiên, dân cư miền Đông thường tụ cư trên những mô hình hầu hết :
– Cư trú bìa rừng : dân cư khai thác rừng cây gỗ quí để cất nhà, làm đồ gia dụng, đóng ghe thuyền, hàng mỹ nghệ … do đó nhu yếu về gỗ rất cao. Cư dân sống bằng nghề khai thác lâm sản, hình thành những trại cưa xẻ gỗ có vị trí gần rừng và gần sông để dễ luân chuyển …
– Cư trú dạng nhà vườn : nhà cửa, làng xã nằm yên bình, yên bình giữa vạn vật thiên nhiên đầy cây xanh của vườn trái cây hay vườn cảnh. Nếp sống nhà vườn phong phú bộc lộ rõ nơi những căn nhà chữ đinh ba gian bề thế, cổ kính .
– Cư trú dọc theo sông, rạch : cư trú ven theo nguồn nước, nhất là dọc sông, rạch là mô hình cư trú lý tưởng nhất của những dân cư vì cung ứng được nhu yếu thiết yếu nhất trong hoạt động và sinh hoạt và sản xuất, không chỉ có vậy vào thời khẩn hoang rất lâu rồi chỉ có sông rạch là đường giao thông vận tải tương đối bảo đảm an toàn, thuận tiện và phổ cập nhất, vì đường đi bộ thường phải xuyên qua rừng sâu đầy nguy hại. Cư dân của văn hóa Đồng Nai xưa kia cũng như những dân cư lúc bấy giờ thường lập làng xóm phân bổ ven sông, sinh sống bằng nghề chài lưới, kinh doanh, chuyên chở đường thủy, đóng ghe …

– Cư trú trên cù lao: đây là loại hình cư trú đặc trưng tại Nam Bộ, cù lao được kiến tạo và bồi đắp bởi trầm tích của phù sa sông. Khi chưa có người ở, cù lao là vùng hoang dã, cô lập, hẻo lánh giữa sông nước. Những lớp người đầu tiên đến cù lao khẩn hoang phải trải qua cuộc sống nhọc nhằn, thống khổ về tinh thần lẫn vật chất. Sau khi khai phá, đất cù lao phù sa màu mỡ, năng suất hoa lợi cao gấp 3, 4 lần trồng lúa. Người ta chọn cù lao để cư trú còn vì môi trường sinh thái trong lành, không gian tĩnh mịch. Nhiều dòng họ giàu có chọn cù lao để cư trú nên nơi đây hiện vẫn tồn tại những ngôi nhà cổ đồ sộ, tĩnh lặng giữa vườn cây trái bạt ngàn. Tại Bình Dương có những cù lao trù phú như cù lao Mỹ Hoà, Mỹ Quới, cù lao Rùa, cù lao Thạnh Hội…

– Cư trú trên giồng, đồi, gò phù sa cổ : Đối với người Khmer cũng như lưu dân Việt ở miền Trung vào thì địa phận cư trú được ưa thích của họ trong thời kỳ đầu là những giồng phân bổ trên mặt phù sa cổ theo hình thức “ mảng ” ( giồng Gò, giồng Cấm … ) hoặc nằm thành tuyến theo đường uốn lượn của địa hình đồi, gò phù sa cổ, đất đỏ bazan ( như Gò Dầu Thượng, Gò Dầu Hạ ). Cư trú ở vị trí này cao ráo, thoáng đãng .

 – Cư trú quanh các bàu suối: Đây cũng là dạng cư trú gần nguồn nước để thuận lợi cho sinh hoạt, song khác với sông rạch, vùng có bàu, suối thường ở trong rừng sâu hoang dã, không tiện lợi về lưu thông. Địa hình thiên nhiên miền Đông có rất nhiều bàu, bưng, trấp, láng…Đây là những địa hình đất trũng, thấp, hoang vu. 

– Cư trú ven biển : miền Đông có biển ở tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu và TP. Hồ Chí Minh, dân cư cư trú thành những làng chài hoặc làng xóm ven biển
Thiên nhiên rừng miền Đông có nhiều loại danh mộc nên có lẽ rằng vì thế mà vùng đất này sản sinh những tầng lớp nghệ nhân làm nhà, chạm khắc gỗ mỹ thuật nổi tiếng. Thời kỳ đầu đình chùa, nhà cửa của những người giàu sang được thiết kế thiết kế xây dựng, chạm trổ bởi những nhóm thợ mộc nổi tiếng giỏi và khéo tay từ miền Trung ( Quảng Nam, Tỉnh Quảng Ngãi, Thừa Thiên, Tỉnh Bình Định ) di dân vào mà người ta thường gọi là “ thợ Huế ”. Dần dần “ phe phái thợ Thủ ” ( Thủ Dầu Một – Tỉnh Bình Dương ) với kinh nghiệm tay nghề cao nức tiếng, đảm trách xây đắp nhà và trang trí nội thất bên trong khắp nơi. “ Thợ Thủ ” không chỉ hoạt động giải trí nghệ thuật và thẩm mỹ ở Tỉnh Bình Dương mà còn ở toàn cả Nam Bộ. Người ta rước “ thợ Thủ ” về xây nhà cho mình và “ nuôi ” nhóm thợ trong nhà hàng quán ăn năm để họ chạm trổ, trang trí .
Những thế hệ nghệ nhân “ thợ Thủ ” đã thưởng thức tài nghệ nơi vùng đất Thủ Dầu Một với vạn vật thiên nhiên phong phú và đa dạng gỗ quí và lưu danh cả Nam Bộ về nghệ thuật và thẩm mỹ làm nhà, chạm trổ. Đặc biệt nơi những căn nhà truyền thống lịch sử ở Nam Bộ đều được “ thợ Thủ ” chạm trổ tỉ mỉ tài hoa, trình độ thẩm mỹ và nghệ thuật cao .
Đá ong cũng là nguồn vật tư kiến thiết xây dựng đặc trưng nơi miền Đông Nam bộ. Đó là loại đá ong già, có độ chắc, bền tương tự với đá xanh. Người ta dùng đá ong làm nền nhà, làm đá kê tán chân cột …
Còn với nhà tầm trung, vật tư kiến thiết xây dựng tại chỗ mà con người thích nghi với vạn vật thiên nhiên là tranh để lợp mái cho những căn nhà vách đất vốn thông dụng trong vùng trước kia. Miền Đông có hai loại tranh : tranh rạ và tranh núi, tranh mọc hoang thành rừng ở vùng đất pha cát, nơi những trảng đất khô, cao. Ngoài ra nơi đây còn sử dụng bàng .. mọc hoang bạt ngàn. để đươn đệm, từ những tấm đệm này dân cư địa phương sử dụng nó với nhiều công dụng khác nhau .
Rừng tre phong phú tại miền Đông cũng cung ứng cho dân cư nhiều vật dụng trong nhà như chõng, thum [ 5 ], bàn và ghế, tủ …
Chuồng trâu bò của hầu hết những mái ấm gia đình sống truyền kiếp tại Tây Ninh đều được cất khá tươm tất ngay sát phía trước nhà trên của nhà chữ đinh để tiện trông chừng trâu bò. Điều này nói lên tâm ý xem trọng sức kéo của dân cư nông nghiệp và lâm nghiệp, nhất là vào thời kỳ khẩn hoang, khi sức kéo của trâu bò rất thiết yếu như để kéo cày làm ruộng, kéo gỗ ở rừng, kéo xe chở hàng, chở người … Hơn nữa do thời xưa vùng miền Đông còn nhiều rừng rậm hoang dã, thú dữ thường rình bắt trâu bò, do đó việc chăm nom và bảo vệ gia súc rất được chăm sóc [ 6 ] .
Người Khmer, Chơro, Stiêng … là dân cư quen sống ở xứ có rừng, một trong những tập quán của dân cư ở rừng nhiệt đới gió mùa Khu vực Đông Nam Á là cư trú trong mô hình nhà sàn truyền thống lịch sử của vùng với đặc thù cột sàn cao để tránh thú dữ, côn trùng nhỏ, bộ khung sườn liền cột chịu lực chắc như đinh để đương đầu với giông bão, mái nhà dốc để tránh mối đe dọa của thời tiết, mưa nắng … Trước đây những dân tộc bản địa này đều ở nhà sàn, từ từ do nhiều nguyên do, lúc bấy giờ họ ít còn cư trú trong nhà sàn nữa .
Một số đặc thù độc lạ về nhà sàn của người Chăm ở Tây Ninh và An Giang là tuy người Chăm ở hai tỉnh này của Nam Bộ tuy cùng một dân tộc bản địa, một tôn giáo ( Islam ), một thực trạng lịch sử dân tộc, kinh tế tài chính, xã hội … nhưng lại phát sinh những yếu tố dị biệt trong những dạng thức văn hóa, có lẽ rằng do những điều kiện kèm theo đơn cử của môi trường sinh thái và quy trình giao lưu tiếp biến văn hóa với những dân tộc bản địa cùng cư trú. Có lẽ do miền Đông không có mùa nước lên như miền Tây nên chi tiết cụ thể làm nhà cũng khác để thích nghi với môi trường sinh thái tại chỗ .
Về phục trang, từ thời khẩn hoang dân cư ở miền Đông tự trồng bông dệt vải để may quần áo, gọi là “ vải ta ”, trồng dâu, nuôi tằm dệt lụa và những dân tộc bản địa địa phương đều tự dệt thổ cẩm cho phục trang của mình với những dạng hoa văn độc lạ riêng .
Người dân miền Đông ở Trảng Bàng ( Tây Ninh ), Biên Hòa ( Đồng Nai ), Thủ Dầu Một ( Tỉnh Bình Dương ) … tự nhuộm vải bằng vỏ cây sao, vỏ cây điều, vỏ cây dà … nói chung là cây rừng, sắc nấu cho ra màu “ dà ” ( là loại màu nâu đậm ) hoặc màu phèn. Sau đó người ta hớt bùn nhuyễn dưới sông, suối để vào chậu, ngâm vải đã nhuộm vài ngày cho trở thành màu đen thâm. Ở vùng núi miền Đông xưa kia dân cư còn nhuộm vải bằng giây chằng ( là một loại dây rừng mọc dại ) để cho ra màu đen. Ngoài ra người Việt đã ảnh hưởng tác động người Khmer cách nhuộm màu đen từ quả mặc nưa ( mackloeur ) rất óng ả, bền, chắc … Về nhà hàng siêu thị của những dân tộc bản địa miền Đông bộc lộ rất đậm nét sự thích nghi với thiên nhiên và môi trường địa lý, sinh thái xanh của vùng cư trú. Là một vùng đất rừng núi hoang dã, miền Đông cung cấp cho dân cư địa phương nguồn sản vật vô cùng dồi dào, phong phú và đa dạng mà người di dân tự mình thưởng thức. Trước tiên phải đề cập đến những loại rau rừng miền Đông NB. Trong thời kỳ khẩn hoang, những dân tộc bản địa ở đây buộc phải sống một phần sinh họat theo mô hình săn bắt, hái lượm và họ có nhiều kinh nghiệm tay nghề trong việc ăn rau rừng. Họ biết rõ chỉ có những loại đọt lá cây sắc tố đỏ hay nâu mới ăn được vì đó là rau lành ; còn cây có đọt lá màu trắng thì phần đông đều độc .
Rau rừng niền Đông có vị chát, chua, cay và nhiều mùi thơm như lá săng ve ( lá sộp – do nguồn gốc từ chữ “ da sộp ”, có nghĩa là chát ), lá săn máu, lá bốp ( giống lá lụa ), lá sắn ( mỏng dính như lụa, màu vàng nhạt, rất thơm ), lá kim cang, lá bún, đọt vừng, rau mặt trăng, đọt ngành ngạch, đọt rau choại, lá chắp, lá sai, rau trai, rau éo, củ nần, củ chụp, củ huỳnh tinh …. Những đọt lá này mọc theo mùa, nhất là đầu mùa mưa, khoảng chừng tháng 4 mới có lộc non. Để nấu canh chua, dân cư miền Đông hái lá giang, trái bứa … Kết hợp với những loài rau ở rừng là rau mọc hoang ở ven sông, suối như rau chiếc, rau sơn, rau mốp, lá cóc, quế vị … Món thịt nhái băm ướp gia vị phải được gói và nướng trong lá cóc ( rau rừng ) rồi nướng ; ăn bánh xèo không hề thiếu rau nhiếc, rau sơn, rau lụa ; ăn cháo ( nhất là cháo rắn ) phải được nấu với rau đắng đất hoặc rau đắng ruộng phơi khô giã thành bột, làm cho món cháo miền Đông có một mùi vị rực rỡ, đậm đa. Món ăn liên tục của dân cư sống ở vùng rừng miền Đông là măng. Trong mâm cổ cúng ngày giỗ của dân cư miền Đông thường không hề thiếu măng hầm chân giò heo, măng kho thịt …
Trái cây ở rừng miền Đông vô cùng nhiều mẫu mã, ví dụ trái gùi ( màu vàng, chua, ngọt ), trái trường, trái trâm, trái sim, trái chùm đuôn ( mọc từng chùm, màu tím, đen như trái trâm, vị ngọt ), chuối rừng, xoài rừng, dâu rừng, mít rừng, trái quéo ( giống trái xoài, nhưng chua hơn ) … Rừng núi miền Đông cung cấp cho dân cư những nguồn động vật hoang dã mà người địa phương xem là đặc sản nổi tiếng như thằn lằn núi nướng với muối tiêu chanh hoặc nấu cháo xé phay ; thịt dơi núi băm sả ớt vò viên đem nướng, thịt cheo, mển, heo rừng nướng vỉ, xào lăn …
Cá lóc, cá lăng ở hồ Dầu Tiếng rất to, nhiều con nặng trên 2 kg. Đặc biệt vùng hòn đảo Suối Nhím ở huyện Dương Minh Châu có loại rùa mây rất to, nặng từ 10 đến 20 kg .
Ngoái cá hồ, cá biển thì cá suối ở miền Đông như cá lưỡi tre, cá chạnh lấu, cá lúi thịt, cá lúi đỏ mang … là ngon hơn hết. Một số nông sản phẩm dồi dào, đa dạng chủng loại ở miền Đông còn phải kể đến là đậu phộng, được trồng ở vùng đất pha cát, nơi được gọi là xứ trỉa đậu. Người dân miền Đông chuyên dùng đậu phộng ép dầu để dùng trong ẩm thực ăn uống chay .
Người dân Tỉnh Bình Dương còn dùng măng cụt làm gỏi, đây là một đặc sản nổi tiếng miệt vườn khá mắc tiền, chế biến công phu. Gỏi măng cụt không phải muốn ăn khi nào cũng được mà phải đợi vào đúng thời gian trái măng vừa chín, múi giòn ngọt, tách vỏ lấy múi măng, chọn loại măng trái nhỏ để múi không có hạt, sau đó trộn măng cụt với thịt ba chỉ luộc xắt mỏng mảnh cùng tép luộc, rau thơm xắt sợi và nước mắm chanh ớt chua ngọt. Người Tỉnh Bình Dương khi mời khách qúy thường làm gỏi măng cụt ăn kèm với bia sầu riêng ( cơm sầu riêng cho vào ly bia sủi bọt đánh tan ) cho vị thơm ngọt và béo ngậy .
Vào Tết Đoan ngọ ( 5-5 âm lịch ), dân cư miền Đông cung cấp rất nhiều bánh ú gói lá tre. Trước kia, theo tài liệu thư tịch, dân cư vùng An Tịnh, Trảng Bàng sản xuất từ 5 đến 10 tấn bánh ú nhân đậu xanh mỗi ngày, vỏ bánh nhuộm màu tím của lá cẩm, màu xanh của lá dứa, phân phối khắp những tỉnh Nam bộ, nhất là vùng TP HCM – Chợ Lớn .
Có lẽ một trong những điểm rực rỡ nhất trong nhà hàng của người dân miền Đông là nhà hàng siêu thị chay, nhất là khi nơi đây có nhiều Fan Hâm mộ đạo Cao Đài. Trong góc nhìn ẩm thực ăn uống tương quan đến lễ, hội, Tết và hoạt động và sinh hoạt tôn giáo, tín ngưỡng, một nét rực rỡ của dân cư miền Đông là việc sắp xếp trái cây cúng được nâng lên lên hàng nghệ thuật và thẩm mỹ mà dân cư Nam bộ gọi là nghệ thuật và thẩm mỹ chưng nghi, chưng kết. Sở dĩ gọi là chưng nghi vì xưa kia, theo phong tục truyền thống ở miền Trung đem theo vào Nam, nhà nào cũng có “ ghế nghi ” để ở đầu bộ ngựa, nơi đó thường bày trái cây cúng trong ngày giỗ, ngày Tết. Chưng kết là cách bày trí, trang hoàng hoa quả theo hình tượng như long, phụng, lân, phước, lộc, thọ … nhằm mục đích mục tiêu vừa mang ý nghĩa cầu phúc, cầu lành, cầu thái bình thịnh trị, Thông thường có hai loại chưng kết trái cây rau củ là chưng khô và chưng ướt, tùy theo đặc thù của trái cây .
Chưng khô : là dùng gốc cây, vỏ cây và quả hoàn toàn có thể để lâu không hư, ít có sắc tố lòe loẹt, như loại mâm quả chưng dừa với hình tượng chim phượng kết bằng lá cây theo chủ đề “ chim phương ấp trứng ”, hoặc mâm quả chưng bưởi với hình tượng rồng kết bằng trái thơm, đậu đũa, lá cây .
Chưng ướt : là chưng toàn bằng trái cây tươi, chỉ để được khỏang 3 đến 4 ngày, sắc tố lòe loẹt, tươi thắm, ví dụ như nho, hồng, táo, mãng cầu, cam, quýt, thanh long, vú sữa, chuối, chôm chôm, nhãn, có đính thêm những vật tư phụ như hoa, lá, đậu đũa. Thường dừng lại ở mâm ngũ quả ( vốn tượng trưng cho ngũ phước ) mà có khi tọa lạc từ 8 đến 10 loại trái cây khác nhau, bộc lộ cho sự sung túc, no đủ, dư dã .
Hàng năm, vào ngày rằm tháng 8 âm lịch, Fan Hâm mộ đạo Cao Đài tổ chức triển khai đại lễ “ Hội yến Diêu Trì cung ” ở đền Phật mẫu trong nội ô tòa thánh Tây Ninh. Người ta tổ chức triển khai một tiệc chay để thỉnh Đức Diêu Trì Kim Mẫu và cửu vị tiên nương. Một trong những nột dung lồng vào cuộc lễ này là triển lãm chưng kết hoa quả và tài làm bánh mứt của Fan Hâm mộ. Hình thức triển lãm này dưới ý nghĩa một dạng lễ nghi nông nghiệp, vừa chưng bày thành quả thu hoạch trong năm vừa cúng kiếng cầu mong mùa màng năm tới được bội thu, tốt đẹp. Rõ ràng những dạng liên hoan như vừa nêu cũng bộc lộ sự thích nghi của dân cư nông nghiệp so với môi trường sinh thái .
Là dân cư sống vùng rừng núi, người dân miền Đông có nhiều kinh nghiệm tay nghề săn, bẫy thú. Một số loại thú rừng là nguồn thực phẩm đa phần của nhiều dân cư, nhất là trong thời kỳ khẩn hoang và trong những quá trình kinh tế tài chính tự cấp, tự cung tự túc, khi mà diện tích quy hoạnh và tài nguyên rừng còn dồi dào .
Có năm nguyên tắc làm bẫy mà chúng tôi tìm hiểu và khám phá được trên thực địa của rùng miền Đông Nam Bộ
– Bẫy cò ke : lợi hại nhất vì thú vướng vòng sẽ bị treo lên cao .
– Bẫy thùng : bẫy nhốt con thú
– Bẫy kẹp : bẫy kẹp con thú
– Bẫy đập : Bẫy đập con thú chết
– Bẫy giò : Một loại bẫy thùng
Một số loại bẫy từ thô sơ đến qui mô lớn như bẫy lủi ( gồm có một cây hom làm bằng gỗ căm xe, một đầu cột dây dù làm vòng thòng lọng để khi thú mắc bẫy thì vòng siết chặt lại. Bẫy lủi bắt những loại thú nhỏ độ vài kí lô như gà rừng, đa đa, chồn, cheo, thỏ .. ) ; Bẩy toi ( bẫy toi tương hỗ như bẫy lủi nhưng qui mô lớn hơn. Bẫy làm bằng cây kèo, cây căm xe … còn đây là loại dây thép, hoàn toàn có thể bắt heo rừng, nai, mễn. ) ; Bẫy giò ( loại bẫy này có qui mô lớn, hoàn toàn có thể bẫy được heo rừng, cọp … Người ta đào hố vuông ở đất, có chốt, để ván ở trên, thả dây, cán bằng thép. Thú rừng to nào sơ ý sẽ bị mắc chân vào giây thép thòng lọng ) ; Bẫy cùm cụp ( Bẫy cùm cụp giống như bẫy chuột nhưng qui mô lớn. Người ta dùng cây dài 3 – 4 m loại gỗ tốt, chắc như đinh, để nằm dài trên mặt đất. Một đầu gõ được đóng cúng, chắc, cố định và thắt chặt xuống mặt đất, còn đầu kia kéo cao lên khoảng chừng 1 m. Ở dưới có dây chốt, khi có thú vướng vào sẽ bị cây đập xuống. Bẫy này hoàn toàn có thể bắt được thú lớn nặng khoảng chừng 50 kg ) Bẫy chít ( còn gọi là bẫy rọ – Bẫy chít làm bằng lưới sắt đan thưa như võng, phía sau có tai và miệng túi sẽ siết lại khi con mồi lọt vào. Bẫy chít thường dùng bắt heo rừng )
Vào thời hạn đầu khám phá miền Đông, hình ảnh chiếc ghe bầu của người Việt và chiếc ghe chài nhiều người chèo của người Hoa di cư xuôi ngược sông Vàm Cỏ Đông cũng được nhiều người nhắc lại như thể một sự khởi đầu đáng ghi nhớ trong việc mở mang những tuyến đường đi trên sông nước để Giao hàng cho nhu yếu sản xuất, kinh doanh thương mại và nhu yếu đời sống của con người địa phương. Truyền thuyết về ông Chúa Tàu và việc thờ phụng ông tại Dinh Ông ( cạnh chùa An Phước ), xã An Thạnh, huyện Bến Cầu, tỉnh Tây Ninh là một dẫn chứng của sự kết nối giữa con người với sông nước. Mặc dù có nhiều truyền thuyết thần thoại khác nhau về ông Chúa Tàu này, nhưng rõ ràng trong những mẩu chuyện đó luôn đề cập đến ghe ( hoặc tàu – tàu : xưa kia hiểu là ghe, không có máy, chỉ có buồm ) của ông đã bị mắc cạn ở đây .
Rừng miền Đông đã cung ứng cho dân cư địa phương gỗ cây sao, dầu, vên vên, kiều kiều, … để làm ván be ; gỗ cây thủy mai ( mù u ) làm xà công và tay lái ; gỗ cây bàn lân ( bằng lăng ) làm mái chèo ; gỗ cây hồng du ( xoài ) làm neo ; gỗ cây đồng làm cột buồm và sào căng buồm ; bối đa mộc ( cây buông, thốt nốt, mặt cật ) lấy lá non chẻ ra làm cánh buồm ; cây sơn cảm lảm ( bùi nhùi hay cây trám ở núi ) trộn chung với dầu rái ( dầu chai ) để trét ghe, … .
Hệ sinh thái rừng cây Đông Nam Bộ và những cộng đồng cư dân ở đây ngoài việc khẩn hoang lập ruộng, khai thác lâm thổ sản địa phương còn triển khai việc cưa xẻ gỗ sao, sến, căm xe, cà chất, vên vên, dầu, … để đóng ghe, xuồng, dùng làm phương tiên giao thông vận tải, luân chuyển. Vùng này nhiều sông, nhiều gỗ nên nghề làm ghe thuyền rất tăng trưởng. Theo tài liệu ( Grammont, 1863 ) địa thế căn cứ vào số liệu thống kê thì thế kỷ XVIII, Tỉnh Bình Dương bán ra hàng trăm thuyền hàng năm, chỉ riêng An Nhất Thuyền ở Phú Cường năm 1836 có đến 22 cơ sở cưa xẻ gỗ và đóng thuyền lớn nhất nhì Nam kỳ, đa phần là ghe buôn và ghe chở sản phẩm & hàng hóa, cung ứng cho những tỉnh ở Nam Bộ, nhiều nhất là những tỉnh miền Đông Nam Bộ .
Về tàu đi biển thì những làng chài của miền đông Nam Bộ cũng có những cơ sở đóng tàu tại Phước Tỉnh, phước Hải của Bà Rịa – Vũng Tàu .
Về lưu thông đường đi bộ, Tỉnh Bình Dương có xe ngựa kéo là độc lạ nhất. Nổi tiếng ơ miền Đông nói chung và Thủ Dầu Một, Tỉnh Bình Dương nói riêng là xe thổ mộ, một phương tiện đi lại luân chuyển đường đi bộ rực rỡ của Tỉnh Bình Dương. Nguồn gốc của từ xe thổ mộ tại Nam Bộ chính là xe độc mã theo cách phát âm tiếng Quảng Đông là
‘ tổ mỏ “, người Việt lâu ngày nói trại “ tổ mỏ ” thành “ thổ mộ ”, do đó mà có từ xe thổ mộ. Ngày xưa người Pháp tại Nam Bộ bắt đầu dùng xe song mã, chỉ có dân bản xứ mới đi xe độc mã do chính quyền sở tại thuộc địa Pháp cấp giấy phép nên xe độc mã rất phổ cập. [ 12 ]
Xe bò ở miền Đông, theo Annaire de la Cochinchine, trong hạng mục thống kê phương tiện đi lại xe thô sơ đã cho biết, ở Tây Ninh năm 1882 có 1884 chiếc xe không nhíp đỡ và xe trâu ( tức xe bò – xe thùng ), chiếm khoảng chừng 11,85 % so với tổng số loại phương tiện đi lại này trong toàn Nam bộ. Còn lúc bấy giờ, theo ước tính ( chưa có số liệu thống kê một cách chính thức và không thiếu ), ở những vùng dân cư nông thôn Tây Ninh, cứ khoảng chừng 10 hộ mái ấm gia đình thì có tối thiểu 1 hộ có sử dụng xe bò. Lần lại lịch sử vẻ vang tăng trưởng của từng loại phương tiện đi lại này, chiếc xe bò ở Tây Ninh đã được làm ra với nhiều kiểu loại khác nhau, mỗi kiểu loại đều tương ứng với mỗi quá trình tăng trưởng và trong quy trình nâng cấp cải tiến đã hoàn thành xong dần mẫu mã và công dụng sử dụng của chiếc xe. Ban đầu, dân cư Tây Ninh và cả miền Đông Nam bộ dùng loại xe bò bánh đặc nguyên cây hoặc xa làm bằng ba tấm ván gỗ của cây chò ( hay cây sao, cây sến, … ) ghép lại. Ví xe cũng làm bằng cây và được gọi là xe giá. Về sau, người ta thay thế sửa chữa chiếc xe giá vừa nặng nề vừa phiền phức bằng xe cà rẹt bánh gỗ có căm, vành, đùm, ví bằng cây hoặc ví sắt, và bên ngoài hai bánh xe được chắn bởi hai thanh ngang gắn chặt hai đầu ví, ép sát vào đùm để giữ chắc bánh xe. Xe cà rẹt hiện vẫn còn được dân cư ở một số ít nơi khác của miền Đông Nam bộ và Nam Trung bộ như Bà Rịa – Vũng Tàu, Bình Tuy của Bình Thuận sử dụng. [ 13 ]
Trong nghành chăm nom sức khỏe thể chất, đời sống của những dân cư ở vùng đất này ở quy trình tiến độ đầu cũng chưa được chăm sóc tăng trưởng. Khi bị bệnh, họ hầu hết dùng những loại thảo dược để tự chữa bệnh. Đối với những bệnh nặng hơn, họ mới đi bốc thuốc Bắc hay thuốc Nam để uống. Nhưng do đời sống kinh tế tài chính còn nghèo nên chiêu thức tự chữa bệnh bằng những loại cây xanh có sẵn quanh nhà là giải pháp đa phần. Các cơ sở dịch vụ chăm nom sức khỏe thể chất người dân hầu hết là những ông lang. Là dân cư sống ơ xứ rừng, từ thời kỳ khẩn hoang, cuộc chiến tranh loạn lạc hoặc kinh tế tài chính khó khăn vất vả … ngừơi dân vùng rừng miền Đông đã tự tích lũy được kinh nghiệm tay nghề dân gian trong việc dùng cây, củ ở rừng để chữa bệnh, lâu dần thành tập quán. Họ có ý niệm “ đau đâu thuốc đấy ” và cho rằng thiên nhiên và môi trường vạn vật thiên nhiên ở đâu cũng có nhưng loại cây lá tại chỗ hoàn toàn có thể chữa được những bệnh phát sinh ở địa phương do môi sinh nơi đó gây nên. Bởi vì cây lá sống được ở thiên nhiên và môi trường nào tức là nó đã thích ứng với môi trường tự nhiên đó để sống sót, và thế nào nó cũng chữa trị được những bệnh phát sinh từ thiên nhiên và môi trường đó. Điều này trọn vẹn hài hòa và hợp lý và thực tiễn đã chứng tỏ nhiều bệnh nhất là bệnh do thời tiết, khí hậu gây nên đã được dân cư miền Đông chữa bằng những bài thuốc Nam qua cây lá hái trong rừng theo kinh nghiệm tay nghề dân gian. Khi cần “ chữa bệnh ” theo kiểu “ cây nhà lá vườn ”, người dân miền Đông sử dụng nguồn động, thực vật quanh nhà và xem đó vừa là thức ăn, vừa là thuốc :
– Lá ớt hiểm, lá mồng tơi, bồ ngót, giây tơ hồng đinh lăng … nấu canh ăn để giải nhiệt hoặc dùng làm thuốc bổ, tăng cường sức khoẻ
– Cỏ bạc đầu, rễ tranh … dùng giải nhiệt khi bị sốt, nực nội vào mùa viêm nhiệt ; rau sam, rau dền đất, dền đỏ nấu canh ăn ngọt, mát .

– Giây cùi chát đem sao, nấu uống trị bệnh cảm, ớn lạnh.

– Cây pù lù đem thui, sắc dưới đất, nấu uống trị bệnh sốt rét rừng .
– Cây táo rừng, giấy vàng cây cam thảo nam nấu uống trị ho .
– Lá ổi rừng cây hoang đảng ( ở núi Tây Ninh ) nấu uống trị tiêu chảy .
– Rễ, thân, lá, hoa mai rừng nấu uống rất thơm, trị bệnh stress, biếng ăn .
– Cây mỏ vàng ( giây vàng ), cây cù đèn, nấu uống, hoặc ngâm rượu rất thơm, ngot dùng trị đau lưng, nhức mỏi .
– Cây gãng ( loại có gai ) lấy rõ thui vào lửa, sắc nấu uống ; giây trùng vân nấu giây và rễ uống bổ, phục sinh sức khỏe thể chất cho phụ nữ mới sinh và trị những bệnh phụ sản .
– Rễ cỏ mực đâm vắt nước cốt, chưng cách thủy với gan heo tốt, trị chứng da xanh lè, vàng vọt .
– Trái mã tiền ( trái củ chi ) mọc thành chùm màu vàng, cam, đỏ đẹp bùng cháy rực rỡ ; rất độc, tuy nhiên nấu dùng liều lượng nhỏ, thích hợp thì nó lại là bài thuốc làm giảm đau, gây tê, chữa được bệnh đau khớp .
– Trái bí rợ nấu với cua đồng sẽ là thuốc giải độc trong trường hợp uống lầm thuốc hay uống phải thuốc độc .
– Lá cây săng de chữa những bệnh ngoài da ; trâu bò bị đau mắt, da nhiễm độc do côn trùng nhỏ cắn cũng trị bằng lá này .
– Lá dông nấu canh ăn dễ ngủ, an thần …
Trong quy trình khảo sát vùng miền Đông chúng tôi ghi được đầy một quyển sổ những vị thuốc tạm ví dụ như trên, đây chính là sự thích nghi của con người với môi trường sinh thái, đồng thời cũng là tri thức dân gian, tri thức địa phương của dân cư địa phương .

2.      SỰ THÍCH NGHI MÔI TRƯỜNG SINH THÁI HAY GÓC ĐỘ SINH THÁI VĂN HÓA DƯỚI KHÍA CẠNH VĂN HÓA TINH THẦN:

Trong mọi dịp cúng tế, dân cư miền Đông đều có mâm cúng đất, cúng tá thổ, là tín ngưỡng đặc biệt quan trọng của người từ miền Trung đi vào Nam khẩn hoang. Lễ nghi này còn xuất phát do vạn vật thiên nhiên vùng khám phá quá khắc nghiệt ( thú dữ, sơn lam chướng khí … ). Tín ngưỡng này nhằm mục đích ý niệm mua hay thuê đất của thần linh để sinh sống. Song song đó người ta còn cúng “ hoàng thiên hậu thổ ” ( Trời, Đất ) ở ngoài sân để xin Trời, Đất ban ân lành .
Ở tiến trình đầu của quy trình sống sót, đời sống của những dân cư ở đây gặp nhiều khó khăn vất vả và gian truân. Khi những dân cư tiên phong đến vùng đất miền Đông lập nghiệp, nơi này còn rất hoang sơ với nhiều rừng rậm và những loài thú hoang dã. Các địa điểm hầu hết đều mang dấu ấn rừng hoang, đầm lầy, dã thú, nhất là cọp ( hổ ). Hình tượng con cọp phản ánh đậm nét trong văn học dân gian và trong hồi ức đời thường của dân cư .
Về tín ngưỡng dân gian, đình làng miền Đông hầu hết đều có miếu thờ “ sơn quân ” ở sân trước của đình, bộc lộ dấu ấn tín ngưỡng ở vùng rừng núi ( cần phân biệt tín ngưỡng này khac trọn vẹn với tính năng trấn áp tà ma của Đạo giáo qua tấm bình phong chạm hình cọp hay rồng đặt trong đình, chùa … ). Tín ngưỡng thờ Sơn quân bộc lộ dưới ý niệm “ ông Cả cọp ”, “ Thần hổ ”, “ Bạch hổ tướng quân ” … Hẵn nhiên, việc lập miếu thờ “ Sơn quân ” ở đình có cả xuất phát từ mối rình rập đe dọa của môi trường tự nhiên khẩn hoang rừng nhiệt đới gió mùa nhiều thú dữ, mà trong số đó, cọp gây nhiều mối đe dọa cho người và đáng sợ hơn cả. Cũng hoàn toàn có thể dấu ấn sâu xa của tín ngưỡng thờ sơn quân còn là một hình thức tàn dư của vật hình giáo vốn vẫn còn sống sót dai dẳng trong tín ngưỡng của dân cư Việt và những “ tô tem ” quái vật dã từ từ được biến hóa thành thần bảo lãnh con người .
Ngoài tín ngưỡng thờ thần hổ, nhiều đình của miền Đông cón có bàn thờ cúng thần núi và thần sông, ví dụ như đình Hiệp Ninh ở thị xã Tây Ninh, đình An Hoà ở Trảng Bàng, Tây Ninh …
Về đời sống tín ngưỡng tôn giáo, miền Đông Nam Bộ thích nghi với môi trường sinh thái biển cả qua tín ngưỡng thờ những thế lưc siêu nhiên độ trì con người đi biển và làm nghề cá vốn bấp bênh, nguy khốn được bộc lộ qua tiệc tùng Nghinh Ông, tiệc tùng Nghinh Cô … Các dân cư địa phương như Chơro, Stiêng cũng có những liên hoan Cúng Thần Rừng ( Yang Bri ), mừng lúa mới. Chính miền Đông, đơn cử là Tây Ninh là cái nôi hình thành tôn giáo địa phương Cao Đài, một tôn giáo mang nhiều sắc thái tổng hợp của văn hóa Nam Bộ .
Tại vùng đất này tập hợp một mạng lưới hệ thống tín ngưỡng thờ nữ thần và thờ Mẫu như Linh Sơn Thánh mẫu, Diêu Trì Kim mẫu, Thiên Hậu Thánh Mậu, Chúa Xứ Thánh mẫu, Địa mẫu, Dinh cô Long Hải … Chính tại vùng đất này có những lề hội lớn, quy mô hoành tráng mang yếu tố giới, hấp dẫn hàng triệu lượt người tham gia như tiệc tùng Diêu Trì Kim Mẫu ở Tây Ninh, tiệc tùng Bà Thiên Hậu vào tết Nguyên tiêu tại Tỉnh Bình Dương, tiệc tùng Làm chay tại Thiên Hậu cổ miếu ở Biên Hòa ; Đồng Nai, tiệc tùng Nghinh Cô tại Long Hải, Bà Rịa – Vũng Tàu … Dấu ấn văn hóa của những tiệc tùng này đa phần là cầu an, cầu đời sống ấm no. Phải chăng chính vì vạn vật thiên nhiên núi rừng, biển cả cùng với những thời kỳ quá khứ di dân khẩn hoang nhọc nhằn, dịch bệnh chết chóc … đã diễn ra một sự bùng nổ cúng kiếng, tiệc tùng với mục tiêu cầu siêu, cầu an, cầu mùa ? Ngoài ra trong khuôn viên đình ở miền Đông trước kia hầu hết đều có miếu thờ bà Chúa Xứ. Tín ngưỡng này xuất phát từ niềm tin là ở mỗi vùng đất đều có một vị nữ thần quản lý đất đai, bảo lãnh dân cư nơi đó. Có khi chúa Xứ nương nương bị đồng nhất là Linh sơn thánh mẫu, một vị thần ở núi, bảo lãnh cho dân cư sinh sống ở vùng núi rừng .
Ngày nay trong quy trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, miền Đông có những tỉnh, thành là vùng trọng điểm tăng trưởng kinh tế tài chính, đời sống có nhiều đổi khác, Từ quy trình tiến độ 1996 đến nay, trong tình hình quốc gia thay đổi, nhiều ơi ở miền Đông lôi cuốn nhiều nhà đầu tư quốc tế, địa phương đang trên đường công nghiệp hóa. Do đó, dân cư đổ về Tỉnh Bình Dương ngày càng đông, Trong quy trình công nghiệp hoá và đô thị hoá, miền Đông đang đứng trước một thử thách lớn về việc giữ gìn văn hóa truyền thống lịch sử, giữ gìn sắc thái văn hóa đặc trưng truyền kiếp của mình để không bị đời sống công nghiệp làm biến hóa, biến dạng, mất mát .
Trong quá trình lúc bấy giờ khi mà khoa học kỹ thuật có vai trò chi phối can đảm và mạnh mẽ đến mọi góc nhìn của đời sống thì những kỹ năng và kiến thức văn minh này đã giúp cho con người chinh phục tự nhiên một cách dữ thế chủ động hơn. Chẳng hạn trong nông nghiệp canh tác lúa nước, người nông dân đã được ra mắt và vận dụng những kỹ thuật trong việc chọn giống cho hiệu suất cao, kháng những loại sâu bệnh, trong việc chăm nom cây lúa, và Dự kiến thời tiết. Lúc này, những tri thức dân gian không còn là yếu tố duy nhất giúp con người thích nghi với môi trường tự nhiên sống sót của mình. Đây chính là sự biến chuyển của những tri thức dân gian mà nguyên do của nó là do sự đổi khác của yếu tố khoa học kỹ thuật trong quy trình chinh phục vạn vật thiên nhiên. Sự biến đổi đó là một số ít tri thức dân gian dần mai một đi trong hội đồng. Các tri thức dân gian lúc bấy giờ đa phần sống sót trong kỹ năng và kiến thức của những người lớn tuổi .
Trong toàn cảnh vạn vật thiên nhiên và xã hội trước đây, tri thức dân gian được xem như phương tiện đi lại để con người thích nghi hữu hiệu với một môi trường tự nhiên tự nhiên đầy nguy hiểm. Đó là sự tích lũy kinh nghiệm tay nghề thực tiễn từ bao đời của dân cư vùng đất này, là một vốn sống rất quý mà thậm chí còn cho đến tiến trình lúc bấy giờ khi toàn cảnh sống sót của chúng đã đổi khác, những tri thức dân gian này vẫn khẳng định chắc chắn vai trò của mình bằng việc hòa quyện vào những kỹ năng và kiến thức mới tân tiến để ship hàng cho con người một cách hiệu suất cao nhất. Các tri thức dân gian vừa là hiệu quả vừa là phương tiện đi lại trong quy trình thích nghi của con người với môi trường tự nhiên tự nhiên và xã hội. Khi điều kiện kèm theo môi trường tự nhiên như là toàn cảnh sống sót của những tri thức này đổi khác thì vai trò của những tri thức dân gian trong đời sống của những dân cư cũng biến hóa theo. Hiện nay miền Đông NB là địa phận có vốn góp vốn đầu tư cao, nhiều khu công nghiệp hoạt động giải trí mạnh, điều đó cũng có nghĩa là quy trình công nghiệp hóa, văn minh hóa đang diễn ra với quy mô và vận tốc cao .
Điều do dự ở đây là với đà phát tăng trưởng kinh tế tài chính cao lúc bấy giờ, liệu miền đông NB có tăng trưởng văn hóa song hành với kinh tế tài chính không ? Liệu văn hóa truyền thống lịch sử đậm truyền thống dân tộc bản địa có bị cơn lốc xoáy của công nghiệp hóa văn minh hóa làm mất mát, đổi khác, biến dạng ?

TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Đại Nam nhất thống chí ( 1959 ), Lục tỉnh Nam Việt. Nha Văn hóa, Bộ Quốc gia giáo dục xuất bản ,
2. Đỗ Văn Rỡ, Linh thần đình Gia Lộc ( Trảng Bàng ), tư liệu viết tay .
3. Lê Trung Vinh ( 2002 ), Bản sắc văn hóa làng nghề Tỉnh Bình Dương, thư mục “ Tỉnh Bình Dương quốc gia – con người ”, tập 1 ,
4. Lư Nhất Vũ – Lê Giang ( Cb ) ( 2001 ), Dân ca và thơ ca dân gian Tỉnh Bình Dương, Hội văn học nghệ thuật và thẩm mỹ Tỉnh Bình Dương .
5. Ngô Phương Lan, , Tri thức dân gian cac dân tộc bản địa ở Sóc Trăng, trong Bản thảo “ Văn hóa dân gian những dân tộc bản địa ở Sóc Trăng ” ( Đề tài điều tra và nghiên cứu khoa học của Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh ), 2006
6. Phan Thị Yến Tuyết ( 2000 ), Sinh hoạt vật chất của dân cư Vĩnh Long, trong sách : “ Tìm hiểu văn hóa Vĩnh Long ( 1732 – 2000 ) ”, NXB Văn Nghệ Tp. Hồ Chí Minh .
7. Photo Nadal ( 1925 ), La Cochinchine, Saigon .
8. Sở Văn hóa thông tin Tỉnh Bình Dương ( 1998 ), Sơ khảo về tín ngưỡng, liên hoan dân gian và truyền thống cuội nguồn tỉnh Tỉnh Bình Dương .
9. Trần Minh Châu ( 1998 ), Ai về chợ Búng, Bình Nhâm, Nét đẹp Tỉnh Bình Dương
10. Trịnh Hoài Đức ( 1972 ), Gia Định thành thông chí., Nha Văn hóa, Phủ Quốc vụ khanh đặc trách văn hóa xuất bản, Hồ Chí Minh
11. Viện điều tra và nghiên cứu tôn giáo ( 1994 ), Về tôn giáo ( tập 1 ), NXB KHXH, H ,
12. Viện Nghiên cứu VH-NT, Phân viện tại TP Hồ Chí Minh ( 2002 ), Sổ tay hành hương đất phương Nam, NXB. TP. Hồ Chí Minh
13. Antoine Brébion ( 1913 ), Boisson et mets Indochinois, Revue Indochinois, No3 .
14. Conrad Phillip Kottak, Anthropology : the Exploration of Human Diversity ( 2002 ), The McGraw – Hill ,
15. James Spradley và David W. Mc. Curdy ( 2003 ), Comformity and conflict, Reading in cultural anthropology, 11 th edition, Pearson Education .
16. J.C. Baurac ( 1894 ), La Cochinchine et ses habitants, Provinces de l’Ouest, Saigon .
17. L. De Grammont ( 1863 ), Onze mois de sous préfecture en basse Cochinchine, Paris ,
18. Patricia K. Townsend ( 2000 ), Environmental Anthropology ,
19. Richley H. Crapo ( 1993 ), Cultural Anthropology, Understanding Ourselves và Others, 3 rd Edition, Dushkin Publishing group ,
20. William A. Haviland ( 1993 ), Cultural Anthropology, 7 th. Harcourt Brace Jovanovich College publisher, ( Chapter 13 : Religion and the supernatural )

Richley H. Crapo, Cultural Anthropology, Understanding Ourselves và Others, 3 rd Edition, Dushkin Publishing group, 1993 .

James Spradley và David W. Mc. Curdy ( 2003 ), Comformity and conflict, Reading in cultural anthropology, 11 th edition, Pearson Education, p. 106 .

Cái thum gồm 4 cây trụ chắc như đinh làm bằng cây sầm ; hai thanh dài của thum gọi là cây trượng làm bằng cây cò ke ; hai thanh ngang của thum làm bằng cây săn con ; vạt thum bằng tre ; nếu dùng làm giường ngủ, người ta lót rơm trên vạt, sau đó trải tấm đệm bàng lên để nằm

Bạn hoàn toàn có thể chăm sóc :

Source: https://mix166.vn
Category: Văn Hóa