Văn hóa quà tặng của người Nhật

Tặng quà là một phần trung tâm trong văn hóa kinh doanh của người Nhật. Nói chung, người Nhật rất thích tặng quà. Hay đúng hơn, việc tặng quà đã trở thành một thói quen, một lễ nghi không thể thiếu được trong đời sống thường ngày của họ. Tặng quà được xem như một cách thể hiện sự yêu mến và kính trọng lẫn nhau và để xác định các mối quan hệ xã hội.

Người Nhật tặng quà vào dịp nào?

Với người Nhật Bản, tặng quà đã trở thành một thói quen hiện hữu trong cuộc sống, người Nhật tặng quà cho nhau không những trong các dịp lễ đặc biệt như: tết, ngày cưới hỏi, sinh nhật… mà ngay cả trong những sinh hoạt hàng ngày, việc tặng quà giữa người Nhật với nhau cũng rất thường xuyên, chẳng hạn như người Nhật có thể tặng một món quà để tỏ lòng biết ơn đến người chủ nhà của họ, hay một món quà thể hiện sự quý mến đối với người bạn đã mời dùng bữa… Nếu như có thống kê những dịp tặng quà của Nhật Bản, ta có thể kể như: bắt đầu từ tiền mừng tuổi đầu năm, các công việc như nhập học, tốt nghiệp, nhận việc làm, nghỉ hưu, ngày cuối năm, ngày kết hôn, sinh nhật, khám bệnh, dọn nhà… Trong văn hóa Nhật Bản, tặng quà đã trở thành một phong tục rất quan trọng, vì thế mà Nhật Bản còn được biết đến với tên gọi “Thiên đường tặng lễ vật cho nhau”.

Trong văn hóa của mình, người Nhật dành riêng cả hai mùa tặng quà nhằm để tỏ lòng biết ơn và gửi gắm những tình cảm của mình đến mọi người trong mối quan hệ xã hội, hai mùa tặng quà quan trọng của Nhật Bản được gọi là Chugen và Seibo, Chugen là mùa quà tặng giữa năm vào cuối tháng 6, và Seibo là mùa quà tặng cuối năm vào cuối tháng 12. Mục đích của việc gửi quà tặng trong dịp Seibo và Chugen là để cảm ơn những người đã giúp đỡ mình và mong muốn một mối quan hệ lâu dài, có thể là họ tặng quà cho các giám sát viên công việc của mình để tỏ lòng kính trọng, các cặp vợ chồng gửi quà cho những người đã mai mối và phục vụ nghi lễ hôn nhân của họ, một số người gửi quà đến bác sĩ gia đình của họ, phụ huynh tặng quà cho những giáo viên đã giảng dạy cho con, cháu họ. Hơn nữa, trong các mùa tặng quà không phải là bó hẹp trong phạm vi các cá nhân, các công ty và cơ sở kinh doanh gửi quà tặng cho khách hàng, đối tác của họ, và khách hàng trung thành của mình…

Quà tặng với văn hóa Nhật

Bên cạnh giá trị sử dụng của các món quà, quà tặng của người Nhật còn mang tính biểu trưng rất cao, như: quà tặng là xôi đậu đỏ biểu trưng cho sự may mắn, tốt lành; hay người Nhật cũng rất thích tặng nhau đũa, vì trong nhận thức của họ, đũa lúc nào cũng có đôi có cặp, và với công dụng với đũa là “gắp lấy”, người Nhật hình tượng hóa lên với ý nghĩa rằng với đôi đũa họ sẽ “gắp lấy” được những điều tốt đẹp trong cuộc sống như sẽ được lấy một cơ hội tốt, lấy một nghề nghiệp tốt, lấy một người yêu tốt…

Trong văn hóa Nhật Bản, khi tặng quà, ngoài nội dung, ý nghĩa của món quà, người Nhật đặc biệt chú ý đến việc món quà đó được gói và trang trí như thế nào, điều đó rất quan trọng với người Nhật. Với người Nhật, việc chuẩn bị, trang trí một món quà quan trọng hơn giá trị sử dụng của nó. Bởi qua cách gói, trang trí món quà đó thể hiện sự khéo léo, để ý quan tâm hay coi trọng món quà mà người đó mang tặng hay không, nó thể hiện tình cảm, cử chỉ, tính cách của người tặng và đem lại cho họ một món quà thật sự ý nghĩa. Chính vì thế mà món quà của người Nhật được trang trí rất công phu và có những giá trị biểu trưng rất cao, quà tặng được gói bằng giấy Nhật cột thắt bằng sợi dây hai màu đã được tẩy tịnh gọi là Mizuhiki, và đính kèm theo đó là Noshi. Cách gói quà của họ cũng rất cầu kỳ, bên trong ba lớp, bên ngoài ba lớp và cuối cùng thắt một sợi dây lụa, dây giấy xinh đẹp. Người Nhật cho rằng nút thắt vặn theo hình dây thừng có gửi gắm linh hồn con người, bày tỏ tấm lòng của người tặng quà. Những dịp chúc mừng họ sẽ thắt dây giấy màu đỏ trắng theo hình chiếc kéo để tương trưng cho may mắn đang đến, nhưng dịp buồn thì thường thắt dây giấy màu trắng đen để tượng trưng cho sự buồn đau và sự đen đủi sẽ không đến nữa.

Mizuhiki là vật trang sức cho những món quà của người Nhật. Nó khiến món quà trở nên sinh động và đẹp đẽ hơn, cũng nhấn mạnh thêm sự chu đáo quan tâm của người tặng đối với người nhận.

Được làm từ một loại giấy làm từ bột gạo, từ mizuhiki được ghép bởi 2 từ mang nghĩa “nước” và “kéo” nhằm thể hiện quá người thợ kéo dãn nguyên liệu bột gạo sau các chu trình xử lý trong nước để tạo ra những sợi dây thừng bằng giấy đủ màu này. Các mẫu mizuhiki phổ biến là hình ảnh các nút dây tạo thành hình Tứ Linh (Long, Ly, Quy, Phượng) hay các loài hoa thanh nhã như hoa mai, hoa đào… gắn lên trên món quà, chúng góp phần làm cho quà tặng trở nên đẹp đẽ hơn và cũng thể hiện thành ý của người tặng quà, màu sắc của mizuhiki cũng biểu trưng cho món quà đó được tặng vào dịp nào,  nếu là những dịp chúc mừng thì các dây mizuhiki có màu sắc rực rỡ như đỏ, vàng… tượng trưng cho sự may mắn đang đến, còn vào các dịp chia buồn thì sử dụng hai màu đen và trắng tượng trưng cho sự buồn đau và đen đủi sẽ không đến nữa; ví dụ như quà tặng đám cưới thì sợi mizuhiki là màu vàng và bạc với phần vàng ở phía bên phải một phần ba, còn quà phúng viếng thì buộc mizuhiki màu đen và trắng.

Noshi là tiếng gọi tắt của noshiawabi, tức là một miếng bào ngư mỏng phơi khô được gói chung vào quà tặng. Trong văn hóa Nhật Bản bào ngư tượng trưng cho sự sống lâu bền, bên cạnh đó người Nhật ta tin rằng mùi tanh nồng của hải sản có vỏ sẽ đánh đuổi được linh hồn quỷ dữ, niềm tin này đã tạo ra phong tục đính kèm một sợi noshi màu đỏ và giấy trắng gấp vào món quà; noshi được sử dụng để buộc quà trong rất nhiều dịp, nhưng không bao giờ được gắn vào các món quà như cá, gia cầm, trứng, thức ăn (những món quà này cũng không dùng dây mizuhiki mà thay vào đó đặt lá tre hoặc lá nanten – cây nam thiên lên trên) và những món quà chia buồn. Tuy nhiên ngày nay, một sợi dây bằng giấy màu vàng đã được thay thế cho noshi, hoặc có thể người ta viết hai chữ no và shi bằng chữ Hiragana nối vào nhau trên tờ giấy gói thay vì một miếng bào ngư thật.

Khi vận chuyển món quà, người Nhật thường dùng một miếng vải chuyên dùng để bọc món quà từ bên ngoài có tên là Furoshiki; Furoshiki là một loại khăn vải khổ lớn hình vuông nhiều màu sắc và họa tiết đẹp mắt, có thể mang đi dễ dàng, Furoshiki có thể làm bằng nhiều chất liệu như lụa, vải bông hoặc sợi tổng hợp. Furoshiki có đủ loại kích thước để phù hợp với các đồ vật được gói, với đủ loại hoa văn màu sắc, các họa tiết tượng trưng cho sự sinh sôi nảy nở, thịnh vượng, mạnh mẽ, chúc phúc…

Những kiêng kị trong phong tục tặng quà của người Nhật Bản           

Trước khi chuẩn bị những món quà tặng, người Nhật luôn chú ý đến những chi tiết liên quan đến món quà mà theo họ sẽ không mang một ý nghĩa xấu cho người nhận, chính vì thế trong nhận thức của mình họ luôn kiêng kỵ những chi tiết này: trước hết, người Nhật không bao giờ tặng nhau những món quà có bộ 4 hoặc 9, với họ hai con số 4 và 9 là hai con số cấm kỵ, bởi trong cách phát âm của người Nhật Bản âm của số 4 đồng âm với chữ “tử”, nghĩa là “chết” và số 9 cũng được coi là số không may mắn vì nó đồng âm với nghĩa của từ “chịu đựng”, “đau khổ”.

Cũng tương tự, những món quà mà người Nhật thường không bao giờ tặng cho nhau có thể kể đến như: chiếc lược chải tóc vì từ chiếc lược trong tiếng Nhật là “kushi”, “ku” là sự chịu đựng, sự đau khổ, “shi” đồng âm với từ “chết”, “kushi” là cộng cả hai điều bất hạnh này; những món quà có in hình con cáo, vì họ cho rằng con cáo tượng trưng cho tình tham lam, giảo hoạt; quả lê, vì phát âm chữ “lê” trong tiếng Nhật giống như phát âm chữ “không có gì”.

Ngoài ra còn rất nhiều món quà mà theo người Nhật là kiêng kỵ, có thể kể theo các dịp hay các đối tượng được nhận quà như:

– Quà thăm người ốm: khi thăm tặng người ốm, họ thường tặng hoa, nhưng không có nghĩa là loại hoa nào cũng phù hợp, người Nhật tránh mang những loại hoa có mùi mạnh (chỉ tặng hoa có mùi hương và màu sắc dịu nhẹ), hoa màu đỏ (vì có thể khiến cho người ốm liên tưởng đến màu máu, vì vậy họ cũng tránh tặng hoa màu đỏ) và những loại hoa mang những ý niệm không tốt như: hoa anh thảo có liên quan đến “tử” hoặc “khổ”, hoa cúc khiến người ta liên tưởng đến đám tang, hoa trà là loài hoa “rụng cả cuống”, cẩm tú cầu thì phai màu, nhợt nhạt, hoa loa kèn chỉ sử dụng cho đám tang… những loài hoa đó đều không thích hợp để đi thăm người ốm; đặc biệt người Nhật không bao giờ tặng những bông hoa đang trồng trong chậu cho người ốm và họ rất kiêng kỵ điều này, trong cách phát âm của người Nhật hoa trồng trong chậu được đọc là hoa “bén rễ” (nezuku) cũng đồng âm với từ “ngủ mãi”.

– Trong những dịp chúc mừng, người Nhật không bao giờ tặng nhau trà, theo họ trà là đồ tạ lễ, gia chủ dùng để tạ ơn người khách đã đến thắp hương trong đám tang. Người ta cũng không tặng nhau đồ vật làm bằng thủy tinh, sành sứ và vật có hình dáng như bình hay hũ, vì điều đó thể hiện sự mau vỡ, không bền và không được tự do, không cầu tiến; không tặng vật dùng sắc bén, nhọn (ví dụ như: dao, kéo…) vì điều đó thể hiện sự chia cắt, không trọn vẹn, không hạnh phúc; với những người người nhận quà không phải là người thân hay người yêu của mình thì người Nhật không bao giờ tặng cà vạt và dây đeo cổ vì người nhận sẽ nghĩ rằng mình muốn trói buộc họ. Với lễ mừng thọ, những món quà mà người Nhật thường rất kỵ là kính lão, máy trợ thính và giày dép; nếu tặng kính lão hay máy trợ thính thì sẽ khiến người nhận nghĩ rằng mình đã bị coi là người già (dù thực sự là mừng thọ, nhưng tâm lý con người không bao giờ nghĩ là mình già, và món quà này sẽ là một sự xúc phạm nặng nề ảnh hưởng rất lớn đến tâm lý người nhận), còn tặng giày dép sẽ khiến cho người nhận nghĩ rằng: giày dép là vật để người ta dẫm lên, vì thế, nếu tặng giày hay dép, bạn sẽ khiến người nhận cảm thấy rất khó chịu.

Văn hóa ứng xử qua việc tặng quà của người Nhật

Trước hết, một trong những quy chuẩn trong ứng xử của người Nhật Bản trong phong tục tặng quà của người Nhật là sự chân thành về tình cảm và tính lịch sự của người và người với nhau. Trong việc tặng quà, người tặng phải luôn đựng món quà trong túi kín và không được để cho người được nhận quà nhìn thấy món quà ngay từ lúc đầu gặp gỡ. Chính vì lẽ đó mà khi tặng quà, người Nhật luôn bọc món quà của mình trong một cái túi một cách lịch sử và cẩn thận, cho dù món quà được gói bằng giấy gói quà và trang trí đẹp đến mấy mà không có bọc hoặc túi bao bên ngoài thì đó cũng được xem như là một việc thất lễ, và với việc bọc món quà trong một cái túi cẩn thận sẽ khiến người nhận có cảm giác rằng người tặng đã có sự quan tâm và có sự chuẩn bị trước khi tặng quà, chứ không phải miễn cưỡng hay ép buộc gì, điều này rất có ý nghĩa trong phong tục tặng quà của người Nhật Bản.

Khi tặng quà, người Nhật thường nói “có chút quà mọn tặng ông/bà làm kỷ niệm”, để ngụ ý quan hệ mới là quan trọng, còn quà chỉ là vật kỷ niệm. tặng phải trao quà món quà bằng hai tay và đồng thời người nhận cũng phải đón nhận món quà đó cũng bằng hai tay, điều đó thể hiện sự lịch sự trong giao tiếp cũng như thể hiện thái độ chân thành mà họ dành cho nhau, cũng đừng quá bất ngờ khi người Nhật từ chối đôi lần khi nhận quà, đều đó thể hiện đức tính khiêm nhường, không vồ vập, khi đó hãy niềm nở và có thành ý tặng món quà cho họ.

Trong các mối quan hệ, người Nhật rất coi trọng tôn ti trật tự, vì thế người Nhật không bao giờ tặng cùng một món quà cho những người khác nhau, ví dụ như nếu bạn tặng một chai sake cho một người nhân viên, rồi cũng tặng cho sếp của anh ta một chai rượu như vậy, thì ông ta sẽ thấy như đang bị bạn xúc phạm, khi đã đặt vị trí của ông ta ngang với nhân viên của mình và có cảm giác rằng anh nhân viên kia hoàn toàn không xứng đáng được so sánh như thế.

Người Nhật cho rằng khi đã nhận quà của ai thì cần phải đáp lễ ngay; khi ai đó nhận được món quà xôi đậu đỏ thì người ta không lấy hết mà để lưu lại một ít nơi góc jubako (tức hộp đựng thức ăn) với ý nghĩa là vì xôi đậu đỏ tượng trưng cho sự may mắn nên phải lưu lại cho chủ chứ không lấy hết sự may mắn của người tặng. Người Nhật có ý nghĩ rằng chỉ có ăn mày mới nhận vật của người mà không có vật đáp lễ trở lại, vật đáp lễ gọi là outsuri, và outsuri không nên trao vào buổi chiều. Người được nhận quà cũng tìm cách biếu lại người tặng quà những thứ tương đương, nhưng không nhất thiết phải có hình thức giống hệt nhau. Chẳng hạn, nếu được tặng một dĩa bánh kem, người nhận quà sẽ biếu lại người kia vẫn trên chiếc dĩa cũ ấy, nhưng thay vì một món ăn là một tập giấy bản (hanshi) hoặc cũng có thể là một món ăn nhưng khác loại, có vẫn có một số trường hợp ngoại lệ như: quà trong dịp hôn ước thì không cần có vật đáp lễ; người Nhật chỉ đáp lễ chúc mừng sinh con sau 7 ngày, đáp lễ đám tang sau 35 ngày, hoặc 49 ngày. Một số trường hợp nếu như không có gì đáp lại thì người được nhận quà gửi lại hai tờ giấy trắng hoặc một hộp diêm tượng trưng cho sự trong sạch và sự biết ơn của người nhận.

Phong tục tặng quà thể hiện nét đẹp trong văn hóa ứng xử cũng như những quan niệm trong phép đối nhân xử thế của người Nhật Bản. Người Nhật coi trọng cộng đồng và các mối quan hệ xã hội nên quà tặng được xem một sợi dây, một chất xúc tác để biểu hiện tâm tư, tình cảm, sự trân trọng với mọi người xung quanh mình. Cũng chính vì thế mà người Nhật không bao giờ xem tặng quà là một hành vi hối lộ. Họ cũng không quen tặng các món quà đắt tiền, mà giá trị thật sự của các món quà tặng chính cách thức món quà được chuẩn bị, sự tỉ mỉ, cầu kì trong cung cách chuẩn bị và trang trí món quà, điều này còn được thể hiện trong rất nhiều thành tố văn hóa khác của Nhật Bản như nghệ thuật Origami, nghệ thuật cắm hoa Ikebana, Chabana… Cách thức tặng quà và nhận quà cũng phản ánh rõ nét đức tính khiêm nhường, trọng lễ nghĩa, và sự kính đáo, tinh tế của người Nhật Bản. Chỉ qua một món quà nhỏ mà ta có thể thấy ở trong đó một kho tàng những giá trị văn hóa sâu sắc và rất nhân văn của người Nhật.