Andes – Wikipedia tiếng Việt

Dãy núi Andes (Quechua: Anti Suyu)
Phạm vi
Không ảnh biểu lộ một phần của Andes giữa Argentina và Chile
City	Bogotá,La Paz,Santiago,Quito,Cusco,Mérida
Điểm cao nhất	Aconcagua
– Vị trí	Argentina
– cao độ	6.962 m (22.841 ft)
– tọa độ
Chiều dài	7.000 km (4.350 mi)
Chiều rộng	500 km (311 mi)
Ảnh vệ tinh tổ hợp màu khu vực nam Andes Bạn đang đọc: Andes – Wikipedia tiếng Việt

Dãy Andes (Quechua: Anti(s)) là dãy núi dài nhất thế giới, gồm một chuỗi núi liên tục chạy dọc theo bờ tây lục địa Nam Mỹ. Dãy Andes dài hơn 7000 km, và có chỗ rộng đến 500 km (khoảng từ 18° đến 20° vĩ độ nam). Dãy Andes có chiều cao trung bình khoảng 6000 m.

Dãy Andes về cơ bản gồm có 2 dãy núi lớn : Cordillera Oriental và dãy Cordillera Occidental, cách nhau bởi một bình nguyên hẹp thấp hơn. Xen vào đó là những dãy núi nhỏ tách ra ra từ hai bên hông của hai dãy núi lớn .

Dãy Cordillera de la Costa là trường hợp điển hình, xuất phát từ cực nam của châu Mĩ và chạy theo hướng bắc-nam, song song với bờ biển. Miền nam rặng núi này bị biển lấn vào, tạo ra một số hải đảo. Khi nhập vào đất liền thì Cordillera de la Costa tạo nên ranh giới phía tây của thung lũng lớn của Chile. Về phía bắc, dãy núi duyên hải này tiếp tục bằng một số dãy núi nhỏ, có khi chỉ là rặng đồi lẻ dọc theo bờ Thái Bình Dương cho đến tận Venezuela, tạo ra một thung lũng dài dọc suốt sườn tây của dãy Cordillera Occidental.

Dãy Andes trải dài qua 7 vương quốc : Argentina, Bolivia, Chile, Colombia, Ecuador, Peru và Venezuela. Trong số đó một vài vương quốc được ca tụng là ” Những xứ Andes ” .

Tên Andes vốn từ chữ anti tiếng Quechua có nghĩa là đỉnh cao.

Dãy Andes là dãy núi cao nhất bên ngoài châu Á với đỉnh điểm nhất Aconcagua cao đến 6.962 m trên mực nước biển. Đỉnh núi Chimborazo ( núi lửa ) thuộc Ecuador là cao điểm trên mặt đất xa nhất nếu tính từ TT địa cầu vì vị trí của núi ở trên đai ” phình ” xích đạo. Dãy Andes không cao như Himalaya nhưng dài gấp đôi Himalaya .
Ảnh hàng không khu vực Aconcagua .Andes hoàn toàn có thể được chia thành 3 khu vực :

1. Nam Andes (phía nam của Llullaillaco) ở Argentina và Chile;
2. Trung Andes ở Ecuador, Peru và Bolivia
3. Bắc Andes (phía bắc của Nudo de Pasto) ở Venezuela và Colombia gồm 3 dải chạy song song nhau, phía tây, trung và đông.

Ở phần phía bắc Andes, dãy núi tách biệt Sierra Nevada de Santa Marta thường được xem là một phần của Andes. Dải phía đông này thuộc Colombia là dải duy nhất lê dài đến Venezuela. [ 1 ] Dải Andes rộng khoảng chừng 200 km ( 124 mi ) trên suốt chiều dài của nó, trừ đoạn qua Bolivi có bề rộng lên đến 640 kilômét ( 398 mi ). Các hòn đảo của Hà Lan trong vùng Caribe như Aruba, Bonaire, và Curaçao, từ lâu đã được cho là những đỉnh bị nhấn chìm của đầu múc phía bắc của dải Andes, nhưng những điều tra và nghiên cứu địa chất hiện tại chỉ ra rằng những cấu trúc đơn thuần như vậy không tương thích với rãnh xây đắp phức tạp giữa hai mảng Nam Mỹ và Carribe. [ 2 ]
Mảng Nacaz và mảng Nam Cực ( bên trái ) bị hút chìm dưới mảng Nam Mỹ ( bên phải )Andes là một đai tạo núi hình thành trong Đại Trung Sinh – Đệ Tam dọc theo vành đai lửa Thái Bình Dương. Andes là hiệu quả của quy trình kiến thiết khi vỏ đại dương của mảng Nazca và Nam Cực bị hút chìm bên dưới mảng Nam Mỹ. Về phía đông, dải Andes có ranh giới với những bồn trầm tích như Orinoco, Amazon Basin, Madre de Dios và Gran Chaco, những cấu trúc này chia cách Andes với những khiên nền cổ ở phía đông Nam Mỹ. Ở phía nam, Andes có ranh giới với thềm Patagonia trước đây. Ở phía tây, Andes kết thúc tại Thái Bình Dương, mặc dầu rãnh Peru-Chile hoàn toàn có thể được xem là số lượng giới hạn tận cùng phía tây của nó. Về mặt địa lý, Andes được xem là có ranh giới phía tây của nó là những vùng đất thấp ven biển và những địa hình ít phân dị .

Kiến tạo sơn[sửa|sửa mã nguồn]

Rìa phía tây của mảng Nam Mỹ từng là nơi có nhiều quá trình xây đắp sơn tiền Andes tối thiểu là trong Proterozoic muộn và Paleozoic sớm, trong khi một số ít địa hình thềm và những vi tiểu lục địa đã va chạm nhau và bị tách ra cùng với những nền cổ của miền đông Nam Mỹ, sau đó phần Nam Mỹ thuộc Gondwana .Sự hình thành dải Andes tân tiến đã mở màn bằng những sự kiện trong kỷ Trias khi siêu lục địa Pangea mở màn tan vỡ và sự trôi dạt khởi đầu diễn ra. Các sự kiện này vẫn liên tục trong kỷ Jura. Trong suốt kỷ Creta Andes mở màn đã hình thành nên hình dạng thời nay do hoạt động giải trí nâng thiết kế, hình thành đứt gãy và uốn nếp trên những đá trầm tích và đá biến chất của những khiên nền cổ ở phía đông. Sự nâng lên của Andes diễn ra không liên tục và những khu vực khác nhau chịu lực kiến thiết khác nhau, có vận tốc nâng và bóc mòn khác nhau .Các lực thiết kế trên đới hút chìm dọc theo hàng loạt bờ biển phía tây của Nam Mỹ nơi mảng Nazca và một phần của mảng Nam Cực đang trượt bên dưới mảng Nam Mỹ và quy trình kiến thiết núi này vẫn đang tiếp nối nên gây ra nhiều trận động đất lớn nhỏ và hoạt động giải trí núi lửa thời nay. Ở đầu tận cùng phía nam, một đứt gãy biến dạng chia cách Tierra del Fuego với mảng nhỏ hơn là mảng Scotia .

Hoạt động núi lửa[sửa|sửa mã nguồn]

Các cung núi lửa của Andes ( màu vàng )

Hoạt động núi lửa tại Andes là kết quả của sự hút chìm của mảng Nazca và mảng Nam Cực bên dưới mảng Nam Mỹ. Dải Andes có nhiều núi lửa đang hoạt động, gồm 4 khu vực tách biệt nhau xem kẽ với các khu vực không có hoạt động núi lửa. Các núi lửa ở đây đa dạng về phương thức hoạt động, sản phẩm và hình thái. Ngoài việc có sự khác biệt về các đới núi lửa còn có những khác biệt đáng kể bên trong đới và thậm chí giữa các núi lửa lân cận. Mặc dù có vị trí kiểu núi lửa calc-alkalic và núi lửa ở vị trí hút chìm, đai núi lửa Andes có môi trường núi lửa kiến tạo hình thành trên phạm vi rộng lớn như hệ thống rift và các đới căng giãn, đứt gãy chuyển dạng, hút chìm của các sống núi giữa đại dương và các dãi núi lửa dưới đáy biển ngăn cách với một dải lớn trên bề dày của vỏ Trái Đất và các đường đi lên của mácma, và mức độ đồng hóa của vỏ Trái Đất khác nhau.

Tích tụ quặng và đá evaporit[sửa|sửa mã nguồn]

Dải núi Andes chiếm hữu những mỏ quặng và muối và 1 số ít mỏ nằm ở phía đông của đai uốn nếp có vai trò như những bẫy hoàn toàn có thể khai thác hydrocarbon thương mại. Về phía đất liền của sa mạc Atacama, một đới khoáng hóa đồng porphyr lớn nhất đã làm cho Chile và Peru trở thành những nhà phân phối đồng lớn thứ nhất và thứ 2 trên quốc tế. Đồng porphyr ở những sườn phía tây của Andes sinh ra từ nhiệt dịch trong quy trình nguội lạnh mácma xâm nhập hoặc núi lửa. Khoáng hóa porphyr liên tục được tương hỗ bởi khí hậu khô làm cho chúng nằm ngoài những hoạt động giải trí phân bổ của nước khí quyển. Khí hậu khô ở miền trung-tây Andes cũng dẫn đến sự hình thành những tích tụ muối natri nitrat trên khoanh vùng phạm vi rộng mà đã và đang được khai thác thoáng rộng cho đến khi con người phát hiện ra nitrat tổng hợp. Một hiệu quả khác do khí hậu khô là những hồ khô Atacama và Uyuni, hồ thứ nhất là một nguồn phân phối lithi lớn nhất ngày này và hồ thứ 2 là nguồn dự trữ sắt kẽm kim loại này lớn nhất trên quốc tế. Hoạt động mácma xâm nhập Mesozoic sớm và Neogene ở Bolivias Cordillera Central đã hình thành những vành khoáng thiếc ở Bolivia cũng như mỏ thiếc nổi tiếng quốc tế Cerro Rico de Potosí mà lúc bấy giờ đã hết sạch .

Khí hậu và thủy văn[sửa|sửa mã nguồn]

Trung AndesKhí hậu ở Andes biến hóa lớn tùy theo độ vĩ độ, độ cao và khoảng cách đến biển. Nhiệt độ, áp suất khí quyển và nhiệt độ giảm ở những độ to lớn hơn. Đoạn phía nam đặc trưng bởi mưa và lạnh, trung Andes thì khô. Trong khi đó bắc Andes thì đặc trưng bởi mưa và ấm với nhiệt độ trung bình 18 °C ( 64 °F ) ở Colombia. Khí hậu hoàn toàn có thể biến hóa đáng kể trong một khoảng cách ngắn. Rừng mưa sống sót chỉ cách khu vực đỉnh Cotopaxi bị tuyết bao trùm chỉ vào dặm. Các núi chịu ảnh hưởng tác động lớn về nhiệt độ của những khu vực xung quanh. Đường ranh tuyết nhờ vào vào vị trí, nó nằm ở độ cao giữa 4.500 và 4.800 m ( 14.800 – 15.800 ft ) ở khu vực thuộc Ecuadoria, Colombia, Venezuela, và bắc Peru, đến độ cao 4.800 – 5.200 m ( 15.800 – 17.060 ft ) ở những khu vực khô hơn thuộc miền nam Nam Peru đến miền nam Nam Chile khoảng chừng 30 ° Nam, sau đó giảm xuống 4.500 m ( 14.760 ft ) thuộc Aconcagua ở 32 ° Nam, 2000 m ( 6.600 ft ) ở 40 ° Nam, 500 m ( 1.640 ft ) ở 50 ° Nam, và chỉ 300 m ( 980 ft ) thuộc Tierra del Fuego ở 55 ° Nam ; từ 50 ° Nam, nhiều sông băng lớn hơn trải dài xuống mực nước biển. [ 3 ]Andes thuộc Chile và Argentina hoàn toàn có thể được chia thành 2 khu vực khí hậu và những vùng sông băng ; Andes khô và Andes ướt. Vì Andes khô lê dài từ những vĩ độ thuộc sa mạc Atacama đến khu vực thuộc sông Maule, giáng thủy rải rác và có sự xê dịch mạnh về nhiệt độ. Đường cân đối hoàn toàn có thể giao động mạnh theo những chu kỳ luân hồi ngắn, để lại hàng loạt sông băng trong khu vực bị tan chảy hoặc trong khu vực đóng băng .Ở vùng cao của Andes thuộc trung Chile và tỉnh Mendoza, những sông băng đá lớn hơn và phổ cập hơn sông băng thường ; điều này là do chúng tiếp xúc nhiều với bức xạ mặt trời. [ 4 ]

Mặc dù giáng thủy tăng theo độ cao, cũng có khu vực bán khô cằn ở độ cao gần 7000 m nằm chót vót trên các đỉnh của Andes. Khí hậu thảo nguyên khô này được xem là điển hình của khí hậu cận nhiệt đới ở vĩ độ 32-34°N. Dù vậy ở cacd9a11y thung lũng không phát triển cây thân gỗ mà chỉ có các cây bụi lùn. Các sông băng lớn như sông băng Plomo và Horcones thậm chí không đạt đến chiều dài 10 km và có bề dày không đáng kể. Tuy nhiên, trong thời kỳ băng hà cách đây 20.000 năm, các sông băng từng dài hơn gấm 10 lần hiện tại. Ở phía đông của đoạn núi Andes thuộc Mendozina, chúng chảy xuống đến cao độ 2060 m và ở phía tây đến cao độ 1220 m.[5][6] Các khối núi Cerro Aconcagua (6962 m), Cerro Tupungato (6550 m) và Nevado Juncal (6110 m) nằm cách xa nhau hàng chục km và được liên kết với nhau bởi các mạng sông băng. Mạng nhánh của mạng sông băng, như các hợp phần của thung lũng sông băng, đã kéo dài 112.5 km, dày hơn 1020 m, và kéo dài theo chiều thẳng đứng 5150 m. Đường ranh sông băng (climatic glacier snowline) hiện đã bị hạ thấp từ 4600 m xuống 3200 m vào thời gian băng hà.[5][7][8][9][10][11][12][13][14]

Hệ thực vật[sửa|sửa mã nguồn]

Andes cắt qua nhiều khu vực sinh thái xanh thực vật và tự nhiên lê dài từ Venezuela thuộc Caribbe đến khu vực Cape Horn lạnh, gió và khí ẩm băng qua sa mạc cực kỳ khô hạn. Rừng mưa phủ bọc nhiều khu vực của miền bắc Andes nhưng hiện tại đã suy giảm, đặc biệt quan trọng ở Chocó và những thung lũng nội Andes ở Colombia. Phần đối lập trực tiếp của những sườn Andes ẩm là những sườn Andes tương đối khô ở hầu hết miền tây của Peru, Chile và Argentina. Dọc theo một số ít Interandean Valles, chúng đặc trưng bởi những rừng cây rụng lá, cây bụi và xeric, lê dài đến tận cùng trong những sườn núi gần sa mạc Atacama không có sự sống .

Có khoảng 30.000 loài thực vật có mạch sống trong Andes với gần phân nửa là loài đặc hữu của vùng này, vượt lên trên bất kỳ điểm nóng đa dạng sinh học khác.[15] Loài cây nhỏ Cinchona pubescens là nguồn cung cấp quinine, một chất được dùng để điều trị bệnh sốt rét, được tìm thấy khắp nơi ở Andes kéo dài đến tận phía nam của Bolivia. Các loài nông sản quan trọng khác có xuất xứ từ Andes như là thuốc lá và khoai tây. Các rừng cây Polylepis ở độ cao lớn được tìm thấy ở một số khu vực của Andes thuộc Colombia, Ecuador, Peru, Bolivia và Chile. Các cây này, địa phương gọi là Queñua, Yagual và nhiều tên khác, có thể được tìm thấy ở các cao độ 4.500 m (14.760 ft) trên mực nước biển. Vẫn là điều chưa rõ ràng rằng liệu sự phân bố loang lổ của những rừng cây này là tự nhiên hay là kết quả của quá trình phá rừng bắt đầu trong suốt thời kỳ Inca. Bất kể điều đó, sự phá rừng trong thời kỳ hiện đã tăng tốc, và các loài cây này hiện được xem là có nguy cơ tuyệt chủng cao, với khoảng ít nhất là 10% các loại rừng cây gỗ nguyên thủy còn tồn tại.[16]

Hệ động vật hoang dã[sửa|sửa mã nguồn]

A male Andean Cock-of-the-rock, một loài được tìm thấy ở những rừng Andes ẩm .Hệ động vật hoang dã của Andes rất nhiều mẫu mã với khoảng chừng 3.500 loài trong đó gần 2/3 là loài đặc hữu, đặc biệt quan trọng Andes là môi trường tự nhiên sống quan trọng nhất của những loài lưỡng cư trên quốc tế. [ 15 ] Andes có gần 600 loài thú ( 13 % là đặc hữu ), hơn 1.700 loài chim ( khoảng chừng 1/3 là đặc hữu ), hơn 600 loài bò sát ( khoảng chừng 45 % là đặc hữu ), và khoảng chừng 400 loài cá ( khoảng chừng 1/3 là đặc hữu ). [ 15 ]

Lạc đà Vicuña và lạc đà Guanaco có thể tìm thấy chúng sống ở Altiplano, trong khi các loài đã được thuần hóa có quan hệ họ hàng gần với chúng là Llama và Alpaca được chăn thả theo địa phương ở dạng đàn và được nuôi để lấy thịt và len. Các loài chinchilla sống về đêm, hai trong số các loài bị đe dọa tuyệt chủng trong bộ Gặm nhấm, sống ở các khu vực núi cao của Andes. Thần ưng Andes, loài chim lớn nhất ở Tây Bán Cầu, có mặt khắp Andes nhưng nhìn chung có mật độ rất thấp. Các loài động vật khác được tìm thấy ở các môi trường tương đối mở của các vùng cao thuộc Andes như hươu nai Hippocamelus, báo sư tử, cáo trong chi Pseudalopex, và đối với chim, một số loài tinamou (đặc biệt là chi Nothoprocta), Andean Goose, Giant Coot, flamingo (có quan hệ mật thiết với các hồ siêu mặn), Lesser Rhea, Andean Flicker, Diademed Sandpiper-plover, Geositta, Phrygilus và Diuca.

Hồ Titicaca là nơi sinh sống của nhiều loài đặc hữu, trong số đó chim lặn rollandia microptera và ếch telmatobius culeus bị đe dọa cao nhất. Một vài loài chim ruồi, nổi trội như Oreotrochilus, có thể bắt gặp ở các độ cao hơn 4.000 m (13.100 ft), nhưng sự đa dạng sinh học cao hơn có thể được tìm thấy ở các độ cao thấp hơn, đặc biệt trong các khu rừng Andes ẩm (“cloud forest”) phát triển trên các sườn núi thuộc Colombia, Ecuador, Peru, Bolivia và xa về miền đông bắc Argentina. Các loại rừng này rất phong phú về hệ động-thực vật, mặc dù một vài loài thú lớn tồn tại, trừ các loài lợn vòi núi, gấu mặt ngắn Andes và khỉ đuôi vàng Oreonax flavicauda bị đe dọa tuyệt chủng.

Chim ở những khu rừng Andes ẩm gồm Andigena, Trogonidae và Rupicola peruvianus, trong khi những đàn chim nhiều loài chiếm đa phần là Thraupidae và Furnariidae thường Open – trái ngược với một số ít loài chim biết hót như những loài có cơ quan phát ra âm thanh đặc trưng là hồng tước, Rhinocryptidae và chim trèo cây .

Nhiều loài như Cinclodes aricomae và Leptasthenura xenothoraxl có quan hệ với Polylepis cũng bị đe dọa tuyệt chủng.

Các đỉnh núi thuộc dãy Andes[sửa|sửa mã nguồn]

Dưới đây là một số đỉnh núi chủ yếu của dãy Andes đi qua các quốc gia:

• Aconcagua, 6.962 m (22.841 ft)
• Cerro Bonete, 6.759 m (22.175 ft) (not 6.872 m)
• Galán, 5.912 m (19.396 ft) (not 6.600 m)
• Mercedario, 6.720 m (22.047 ft)
• Pissis, 6.795 m (22.293 ft) (not 6.882 m)

Giữa Argentina và Chile[sửa|sửa mã nguồn]

Giữa Bolivia và Chile[sửa|sửa mã nguồn]

• Acotango, 6.052 m (19.856 ft)
• Cerro Minchincha, 5.305 m (17.405 ft)
• Irruputuncu, 5.163 m (16.939 ft)
• Licancabur, 5.920 m (19.423 ft)
• Olca, 5.407 m (17.740 ft)
• Parinacota, 6.348 m (20.827 ft)
• Paruma, 5.420 m (17.782 ft)
• Pomerape, 6.282 m (20.610 ft)

See also List of mountains in Chile

• Santiago de Chile on the western slopes of a snowcapped Andes
• View of Cuernos del Paine in Torres del Paine National Park

• Antisana, 5.753 m (18.875 ft)
• Cayambe, 5.790 m (18.996 ft)
• Chimborazo, 6.268 m (20.564 ft)
• Corazón, 4.790 m (15.715 ft)
• Cotopaxi, 5.897 m (19.347 ft)
• El Altar, 5.320 m (17.454 ft)
• Illiniza, 5.248 m (17.218 ft)
• Pichincha, 4.784 m (15.696 ft)
• Quilotoa, 3.914 m (12.841 ft)
• Reventador, 3.562 m (11.686 ft)
• Sangay, 5.230 m (17.159 ft)
• Tungurahua, 5.023 m (16.480 ft)

• John Biggar, The Andes: A Guide For Climbers, 3rd. edition, 2005, ISBN 0-9536087-2-7
• Tui de Roy, The Andes: As the Condor Flies. 2005, ISBN 1-55407-070-8
• Fjeldså, J., & N. Krabbe (1990). The Birds of the High Andes. Zoological Museum, University of Copenhagen, Copenhagen. ISBN 87-88757-16-1
• Fjeldså, J. & M. Kessler. 1996. Conserving the biological diversity of Polylepis woodlands of the highlands on Peru and Bolivia, a contribution to sustainable natural resource management in the Andes. NORDECO, Copenhagen.

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]

Source: https://mix166.vn
Category: Hỏi Đáp