Vài nét về văn hóa Sa Huỳnh ở miền Trung Việt Nam

Từ thông tin đầu tiên trong Niên giám 1909 của tập san Trường Viễn Đông Bác cổ về việc phát hiện ‘một kho chum khoảng 200 chiếc nằm cách mặt đất không sâu, trong một cồn cát ven vùng biển Sa Huỳnh’ (huyện Đức Phổ tỉnh Quảng Ngãi), đến nay hàng trăm di tích của nền văn hóa này đã được tìm thấy khắp các tỉnh ven biển miền Trung từ Thừa Thiên – Huế đến Bình Thuận. Diện mạo của văn hóa Sa Huỳnh, từ nguồn gốc đến các giai đoạn phát triển, từ loại hình di tích di vật đến đặc trưng văn hóa… ngày càng rõ nét.

Văn hóa Sa Huỳnh tăng trưởng từ sơ kỳ đồng thau đến sơ kỳ đồ sắt, từ khoảng chừng 3500 năm đến những thế kỷ trước sau Công nguyên. Quá trình quy tụ những nguồn gốc khác nhau đã tiến tới quá trình tăng trưởng cực thịnh của văn hóa này vào tầm 2.500 – 2.000 năm cách thời nay. Chủ nhân của văn hóa Sa Huỳnh có quan hệ cội nguồn với những văn hóa hậu kỳ đá mới – sơ kỳ đồng thau ven biển, được coi là những người Tiền Mã Lai – Đa hòn đảo ( Proto Malayo Polynesien ). Trong quy trình hình thành văn hóa Sa Huỳnh có những liên hệ với những nhóm dân cư cùng thời là những người “ Tiền Môn – Khmer ” hay Tiền Nam Á. Ngoài ra suốt quy trình tăng trưởng văn hóa này còn có nhiều mối quan hệ giao lưu thoáng rộng với những văn hóa thời kim khí ở Khu vực Đông Nam Á. Qua đó hoàn toàn có thể thấy chủ nhân văn hóa Sa Huỳnh nói tiếng Nam Đảo hay Malayo – Polynesien nhiều hơn yếu tố Nam Á .

Đặc trưng cơ bản của văn hóa Sa Huỳnh là táng thức mộ chum, vò suốt từ quá trình sớm đến muộn, tuy ở một vài khu vực vẫn có sự hiện hữu của mộ huyệt đất. Các khu mộ phân bổ tập trung chuyên sâu ở những cồn cát ven biển, lan dần ra những hòn đảo ven bờ, ngoài những còn phân bổ ở vùng đồng bằng và miền núi phía tây. Di tích là những khu mộ táng to lớn gồm hàng chục, hàng trăm chum, vò gốm chôn đứng trong địa tầng. Loại hình chum, vò hầu hết hình tròn trụ, hình trứng, hình cầu đáy bằng có nắp đậy hình nón cụt hay hình lồng bàn. Đặc biệt trong những mộ táng chum, vò thuộc văn hóa Sa Huỳnh ít tìm thấy di cốt hay than tro hỏa táng, vì thế theo những nhà nghiên cứu táng tục của dân cư Sa Huỳnh hoàn toàn có thể là “ chôn tượng trưng ”. Trong chum / vò chứa nhiều đồ tùy táng gồm những vật liệu đá, gốm, sắt, đá quý, thủy tinh rất phong phú về mô hình : công cụ lao động, vũ khí, vật dụng hoạt động và sinh hoạt, trang sức đẹp … Đặc trưng về di vật là sự phổ cập của công cụ lao động bằng sắt, đồ gốm tô màu trang trí nhiều đồ án hoa văn khắc vạch, đồ trang sức đẹp bằng đá ngọc, mã não, thủy tinh như vòng, hạt chuỗi, khuyên tai ba mấu, khuyên tai hai đầu thú …

Chủ nhân văn hóa Sa Huỳnh có nền kinh tế tài chính đa thành phần, gồm trồng trọt trên nương rẫy và khai thác mẫu sản phẩm rừng núi, trồng lúa ở đồng bằng, tăng trưởng những nghề thủ công bằng tay, đánh bắt cá cá ven biển và trao đổi kinh doanh với những tộc người trong khu vực Khu vực Đông Nam Á và xa hơn, với Trung Quốc và Ấn Độ. Những di tích lịch sử văn hóa Sa Huỳnh ven biển đã hoàn toàn có thể từng là những “ tiền cảng thị ” ( như khu vực Hội An với di tích lịch sử Hậu Xá ví dụ điển hình ). Mật độ phân bổ và quy mô những di tích lịch sử cho biết đó là những khu vực tụ cư đông đúc và truyền kiếp, một xã hội sức có nền sản xuất khá tăng trưởng và do đó, vào quá trình cuối của nền văn hóa này hoàn toàn có thể đã hình thành một hình thái “ nhà nước sơ khai ” kiểu liên minh bộ lạc. Cùng trên địa phận mà sau này hình thành nhà nước Lâm Ấp – vương quốc Chămpa, mối quan hệ giữa văn hóa Sa Huỳnh và văn hóa Chămpa được nhiều nhà nghiên cứu chăm sóc .

Những năm gần đây, nhiều cuộc khai thác khảo cổ học đã được thực thi nhằm mục đích tìm hiểu và khám phá mối quan hệ này. Địa bàn quan trọng là tỉnh Quảng Nam vì đây được xem là TT của văn hóa Sa Huỳnh và văn hóa Chămpa. Trong nhiều di tích lịch sử những nhà khảo cổ đã tìm thấy những mảnh gốm vừa mang đặc thù của gốm Sa Huỳnh và cả đặc thù gốm Chămpa. Đây là nguồn tư liệu quan trọng để chứng tỏ con đường tăng trưởng từ văn hóa Sa Huỳnh lên văn hóa Chămpa. Bên cạnh đó những nhà nghiên cứu cũng chỉ ra từ thư tịch cổ một số ít “ yếu tố Sa Huỳnh ” trong xã hội và văn hóa Chămpa. Từ khoảng trống và thời hạn, trên cơ sở những tư liệu khảo cổ học, đến nay hoàn toàn có thể cho rằng nhà nước Chămpa là sự tiếp nối văn hóa Sa Huỳnh, được hình thành trên cốt lõi văn hóa Sa Huỳnh dưới tác động ảnh hưởng của những yếu tố văn hóa ngoại sinh Nước Trung Hoa và Ấn Độ .

Phân bố trên dải đất miền Trung Nước Ta nhưng TT của văn hóa Sa Huỳnh là khu vực Quảng Nam – Tỉnh Quảng Ngãi, còn khu vực Nam Trung Bộ, từ Phú Yên đến Bình Thuận những di tích lịch sử và di vật thời tiền – sơ sử chỉ được phát hiện và nghiên cứu và điều tra từ sau năm 1975. Cho đến nay số lượng di tích lịch sử ở khu vực này không nhiều và hoàn toàn có thể nói, đặc thù và diện mạo của “ văn hóa Sa Huỳnh ” ở đây có phần độc lạ so với vùng TT, kể cả quy trình tiến độ tiếp nối đuôi nhau từ văn hóa Sa Huỳnh sang văn hóa Chămpa. Văn hóa khảo cổ ở đây có những nét độc lập nhất định so với vùng TT của văn hóa Sa Huỳnh. Ngay từ quá trình đồ đồng ở khu vực Khánh Hòa đã phân lập được một văn hóa khảo cổ là “ văn hóa Xóm Cồn ” .

Theo khu công trình Văn hóa Xóm Cồn với tiền sử và sơ sử Khánh Hòa thì văn hóa Xóm Cồn là một văn hóa khác Sa Huỳnh và sớm hơn “ Sa Huỳnh cổ điển ”. Xóm Cồn là một văn hóa có niên đại sớm nhất thuộc thời đại kim khí ở Khánh Hòa nói riêng và miền Trung Nước Ta nói chung, mặc dầu chưa Open di vật bằng sắt kẽm kim loại nhưng dựa vào sự văn minh của đồ gốm cũng như trong toàn cảnh đồng đại của khu vực, văn hóa Xóm Cồn hoàn toàn có thể được xem là mở màn cho thời đại kim khí khu vực miền Trung. Tại tổng thể những di tích lịch sử thuộc văn hóa này trọn vẹn vắng mặt những di vật và sắc thái văn hóa đặc trưng của Sa Huỳnh như chum, vò lớn, vũ khí công cụ bằng sắt, khuyên tai hai đầu thú và khuyên tai ba mấu … Đến quy trình tiến độ muộn sơ kỳ thời đại Đồ Sắt, ở một số ít di tích lịch sử mộ vò ở Nam Trung bộ như Hòa Diêm ( Cam Ranh, Khánh Hòa ), Hòn Đỏ, Bàu Hòe ( Bình Thuận ) có nhiều yếu tố độc lạ mộ chum vò Sa Huỳnh điển hình và thậm chí còn còn có những yếu tố thân thiện với văn hóa Đồng Nai ở miền Đông Nam bộ như hình dáng chum, vò mai táng, hiện tượng kỳ lạ di cốt và than tro hiện hữu trong chum, vò táng …

Như vậy, văn hóa Sa Huỳnh với quy trình tiến độ đỉnh điểm là “ Sa Huỳnh cổ điển ” vào sơ kỳ đồ sắt cần được hiểu là hiệu quả quy tụ sự tăng trưởng của từng khu vực trong những quy trình tiến độ thuộc thời Đồng thau trước đó ( khoảng chừng 1.500 – 500 trước công nguyên ), cho đến nay biết được là ở Quảng Nam có Bàu Trám, Tỉnh Quảng Ngãi có Long Thạnh, Bình Châu, Cù lao Ré, hòn đảo Lý Sơn, Tỉnh Bình Định có Bàu Đỏ, Phú Yên có Gò Ốc, Gò Bộng Dầu, Khánh Hòa có Xóm Cồn, Bích Đầm, Hòn Tre, Ninh Thuận có Hòn Đỏ, Bình Thuận có Bàu Hòe, hòn đảo Phú Quý … Ngoài ra những phát hiện khảo cổ học ở Tây Nguyên gần đây cũng góp thêm phần chứng tỏ cho sự tăng trưởng “ văn hóa đa tuyến ” ở khu vực miền Trung : văn hóa Biển Hồ ( Gia Lai ), Lung Leng ( Kon Tum ), những di tích lịch sử ở Đăk Lắk, Đăk Nông … đều bộc lộ những đặc trưng riêng không liên quan gì đến nhau đồng thời vẫn có “ yếu tố Sa Huỳnh ” trong di tích lịch sử và di vật, nhất là về mộ chum, phương pháp mai táng và đồ tùy táng chôn theo. Những nhóm di tích lịch sử hay văn hóa khảo cổ này có sắc thái văn hóa rất phong phú từ biển và hải đảo đến núi và rừng, vừa độc lập với nhau vừa có mối giao lưu hoặc quan hệ tộc thuộc với nhau và cùng tham góp vào quy trình đưa văn hóa Sa Huỳnh tăng trưởng lên đỉnh điểm trong thời đại sơ kỳ Đồ Sắt ( khoảng chừng 500 năm trước Công nguyên đến đầu công nguyên ). Đây cũng là hiện tượng kỳ lạ và quy luật chung của những văn hóa thời đại kim khí như văn hóa Đông Sơn ở phía Bắc với những tuyến tăng trưởng ở lưu vực sông Hồng, sông Mã và sông Cả, văn hóa Đồng Nai với những tiểu vùng phù sa cổ Đồng Nai, lưu vực Vàm Cỏ và vùng ngập mặn ven biển Đông Nam Bộ .

Như vậy, nam và cực nam Trung Bộ là nơi tụ hội từ biển – đảo vào, từ rừng – núi xuống của nhiều tộc người và ngữ hệ từ sau thời kỳ đá mới. Sang sơ kỳ kim khí càng phân lập, về cơ bản có hai hệ: Nam Đảo ở biển và ven biển và hệ Nam Á ở đồi núi và rừng. Hai hệ này lại phân chia thành nhiều nhóm tộc người khác nhau nhưng cũng tăng cường giao lưu giao tiếp (cả xung đột nữa) về kinh tế, văn hóa, xã hội với nhau. Phân bố trên dải đất này văn hóa Sa Huỳnh là thành quả đóng góp của nhiều nhóm cư dân – tộc người, trong đó mang đậm dấu ấn văn hóa biển của những người thuộc ngữ hệ Malayo – Polynesien cư trú trên vùng đảo và quần đảo Đông Nam Á (và rộng hơn), bên cạnh dấu ấn văn hóa của những người thuộc ngữ hệ Nam Á – Môn Khmer cư trú trên dải Trường Sơn – Tây Nguyên. Quá trình tiếp xúc, giao lưu giữa các tộc người đã tạo nên sắc thái đặc trưng từng vùng, từng khu vực.

TS. Nguyễn Thị Hậu (vanhien.vn) 

Source: https://mix166.vn
Category: Văn Hóa