Những giá trị cơ bản của gia đình Việt Nam đương đại và một số vấn đề đang đặt ra

PGS.TS. TRẦN THỊ MINH THI

Viện trưởng Viện Nghiên cứu Gia đình và Giới
Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam

Tóm tắt: Dựa trên một số kết quả của đề tài “Các giá trị cơ bản của gia đình Việt Nam” do Viện Nghiên cứu Gia đình và Giới chủ trì thực hiện năm 2017-2018 và số liệu thống kê về hôn nhân, gia đình từ các cuộc Tổng Điều tra Dân số, Nhà ở của Tổng cục Thống kê, bài viết phân tích một số giá trị nổi bật của gia đình Việt Nam hiện nay và đưa ra khuyến nghị về các giá trị gia đình quan trọng cần quan tâm trong bối cảnh mới. Kết quả nghiên cứu về giá trị gia đình Việt Nam hiện nay cho thấy rõ nét các biểu hiện phong phú của giá trị gia đình truyền thống và giá trị gia đình hiện đại, sự bền vững của văn hóa trong hiện đại hóa, sự chuyển đổi từ giá trị hiện đại sang hậu hiện đại, khác biệt giới, và sự ảnh hưởng của quá trình thể chế hóa hệ thống pháp luật và chính sách đến việc hình thành các giá trị và quan niệm mới của các gia đình. Bốn giá trị gia đình quan trọng bài viết đề xuất cần quan tâm trong giai đoạn tới đó là an toàn, thịnh vượng, bình đẳng, trách nhiệm.

Từ khóa: Gia đình; Giá trị gia đình; Truyền thống và hiện đại; Giá trị và quan niệm mới.

1. Đặt vấn đề

Gia đình là một thiết chế xã hội độc lập, có mối quan hệ tương tác với những thiết chế xã hội khác và có ảnh hưởng tác động to lớn đến sự tăng trưởng xã hội nói chung. Gia đình đóng vai trò quan trọng trong kiến thiết xây dựng, tiến hành, thụ hưởng những chủ trương chính trị, kinh tế tài chính, xã hội, văn hóa truyền thống ; là thiết chế quan trọng bảo vệ quy mô và chất lượng dân số trải qua công dụng sinh đẻ, giáo dục, và góp vốn đầu tư tăng trưởng nguồn lực con người. Gia đình là nơi giữ gìn và trao truyền những giá trị văn hóa truyền thống dân tộc bản địa từ thế hệ này sang thế hệ khác. Vì vậy, vun đắp, kiến thiết xây dựng gia đình là điều kiện kèm theo quan trọng để tăng trưởng bền vững và kiên cố .
Trong vài thập niên qua, hôn nhân gia đình và gia đình Việt Nam trải qua những biến chuyển quan trọng, từ kiểu mẫu truyền thống lịch sử sang kiểu gia đình với những đặc thù mới, văn minh và tự do hơn, nhất là từ sau Đổi mới. Các quy trình kinh tế tài chính xã hội đi cùng với những chủ trương kinh tế tài chính, văn hóa truyền thống xã hội của Việt Nam đang tác động ảnh hưởng lớn đến quan điểm, lối sống và hành vi ứng xử của cá thể trong xã hội, trong đó có giá trị gia đình của dân cư Việt Nam. Một mặt, những biến hóa về kinh tế tài chính, xã hội tác động ảnh hưởng trực tiếp đến gia đình, đặt ra nhu yếu gia đình cần có những tương hỗ và bảo vệ tốt hơn. Mặt khác, những biến hóa của gia đình có những tác động ảnh hưởng quan trọng đến những nghành kinh tế tài chính, xã hội và văn hóa truyền thống .
Bài viết này nghiên cứu và phân tích một số ít giá trị điển hình nổi bật của gia đình Việt Nam lúc bấy giờ dựa trên một số ít hiệu quả của đề tài “ Các giá trị cơ bản của gia đình Việt Nam ” do tác giả là chủ nhiệm, Viện Nghiên cứu Gia đình và Giới chủ trì triển khai năm 2017 – 2018, với mẫu khảo sát 1759 cá thể, tuổi từ 16-70, được chọn theo đại diện thay mặt những vùng, giới tính, nông thôn / đô thị, dân tộc bản địa, tôn giáo, mức sống, thực trạng hôn nhân gia đình và tuổi, khảo sát bằng giải pháp hỏi trực tiếp giữa điều tra viên và người vấn đáp ở toàn bộ những địa phận khảo sát của 6 tỉnh / thành phố đại diện thay mặt cho những vùng miền trên cả nước gồm Yên Bái, Thành Phố Hà Nội, Thừa Thiên Huế, Đắk Lắk, Thành phố Hồ Chí Minh và Cà Mau. Đồng thời, những số liệu thống kê về hôn nhân gia đình, gia đình từ những cuộc Tổng Điều tra Dân số, Nhà ở của Tổng cục Thống kê được nghiên cứu và phân tích nhằm mục đích làm rõ hơn những chiều cạnh giá trị gia đình Việt Nam đương đại .

2. Khái niệm và tiếp cận lý thuyết

Giá trị là điều mong ước ( Kluckhohn, 1951 ), niềm tin vững chắc về một phương pháp hành vi hay thực tại, có năng lực thống nhất những quyền lợi phong phú khác nhau của hành vi con người, là nhu yếu ( Rokeach, 1973 ), là niềm tin, mong ước, có tính phổ cập, chuẩn mực, có trật tự ưu tiên, và xu thế hành vi ( Schwartz, 2012 ). Giá trị có tính đặc trưng phức tạp, hoàn toàn có thể thống nhất và xích míc theo những xã hội và nền văn hóa truyền thống, mang tính phong phú văn hóa truyền thống, ( Schwartz, 1992, 1996 ; Inglehart, 1997, 2000 ; Inglehart và Baker, 2000 ; Rokeach, 1973 ). Có nhiều mạng lưới hệ thống giá trị khác nhau, từ vĩ mô, gồm có những giá trị phổ quát, giá trị vương quốc, dân tộc bản địa, giá trị văn hóa truyền thống, giá trị đạo đức ; đến vi mô, gồm có giá trị cá thể, giá trị con người. Các điều tra và nghiên cứu trên quốc tế gần đây phân loại những giá trị thành hai cặp giá trị cơ bản : ( 1 ) giá trị truyền thống lịch sử và giá trị thế tục-lý trí và ( 2 ) giá trị sống sót và giá trị tăng trưởng cá thể ( Inglehart và Baker, 2000 ). Mỗi vương quốc thường nêu bật 1 số ít giá trị cốt lõi dựa trên đặc thù văn hóa truyền thống xã hội riêng. Giá trị được hình thành, biến hóa theo toàn cảnh lịch sử dân tộc xã hội nhưng cũng có độ trễ nhất định so với lịch sử vẻ vang, do đó, giá trị mang tính bền vững và kiên cố tương đối .
Bài viết này sử dụng nội hàm giá trị như trên để định nghĩa khái niệm giá trị gia đình. Theo đó, giá trị gia đình là niềm tin, quan điểm, chuẩn mực, điều đáng mong ước hay không mong ước, một mạng lưới hệ thống trật tự những ưu tiên định hướng cho tâm lý và hành vi của con người về những nghành nghề dịch vụ đời sống hôn nhân gia đình, gia đình dưới tác động ảnh hưởng của toàn cảnh chính trị, kinh tế tài chính, văn hoá, xã hội. Giá trị gia đình được nhìn nhận theo những mô hình sau :
Một là những giá trị gia đình truyền thống cuội nguồn, được phân loại theo quan điểm của những nhà phi nữ quyền học, muốn thôi thúc giá trị vị gia đình ( Beck và Beck-Gernsheim, 2002 ). Gia đình truyền thống lịch sử đề cập đến một hình thức gia đình chiếm lợi thế trong tiến trình tiền xã hội chủ nghĩa trước những năm 1950, coi gia đình là một tổ chức triển khai có cùng số phận và bắt buộc những thành viên trong gia đình tham gia vào những hoạt động giải trí vì quyền lợi chung của gia đình. Chủ nghĩa gia đình đặt ưu tiên niềm hạnh phúc và sự thịnh vượng của gia đình trên tự do cá thể và quyền tự trị. Những bộc lộ tiêu biểu vượt trội của giá trị gia đình truyền thống lịch sử gồm có những quan điểm về đề cao giá trị hôn nhân gia đình, ý nghĩa quan trọng của gia đình, của con cháu, vai trò lao động giới truyền thống cuội nguồn, hiếu thảo với cha mẹ, v.v. Giá trị truyền thống cuội nguồn của gia đình, cùng với những giá trị văn hóa truyền thống truyền thống lịch sử, sống sót đồng thời trong hiện đại hóa .
Hai là những giá trị gia đình được thể chế hóa trong mạng lưới hệ thống pháp lý và chủ trương. Điều này được xem xét trong toàn cảnh có những biến hóa đương đại trong pháp luật hôn nhân gia đình, gia đình và những năng lực những đổi khác đó lý giải cho việc biến hóa những giá trị gia đình truyền thống lịch sử ( Beck và Beck-Gernsheim, 2002 ). Ví dụ, Luật Hôn nhân và gia đình 1959 chính thức xóa bỏ hôn nhân gia đình sắp xếp, chính sách đa thê và hình thành giá trị hôn nhân gia đình mới, là hôn nhân gia đình dựa trên tình yêu và hôn nhân gia đình một vợ một chồng .
Ba là những giá trị phản ánh những đổi khác gần đây về gia đình trong hệ tư tưởng chính trị như một phương pháp biểu lộ mối quan hệ giữa những cá thể, vương quốc và dân tộc bản địa trong toàn cảnh lúc bấy giờ ( Beck và Beck-Gernsheim, 2002 ) ( giá trị hội đồng ). Theo đó, mối quan hệ của gia đình với hội đồng, với vương quốc, dân tộc bản địa về tình yêu quê nhà, quốc gia được nghiên cứu và phân tích qua những giá trị đơn cử của mối quan hệ này như mức độ chuẩn bị sẵn sàng hi sinh lợi ích gia đình cho quyền lợi chung .
Bốn là những giá trị phản ảnh sự quy đổi từ tân tiến sang hậu hiện đại ( Beck và Beck-Gernsheim, 2002 ). Trong quy trình hiện đại hóa và hội nhập, một số ít giá trị mới của gia đình được hình thành. Chẳng hạn, do sự tham gia thoáng đãng của phụ nữ vào thị trường lao động và việc làm, những giá trị gia đình truyền thống cuội nguồn bị thử thách và cần có một cải cách và tái cấu trúc thể chế để cân đối giữa việc làm và việc nhà. Công việc chăm nom lúc bấy giờ hầu hết do gia đình thực thi nên những cải cách về thể chế cần gồm có hai góc nhìn. Một là coi việc nhà và việc chăm nom là việc làm có lương. Hai là tiêu chuẩn hóa những việc làm vốn được cho là không tiêu chuẩn này, để cho phép nhận được những quyền hạn của người lao động như bảo hiểm hay lương hưu, v.v. Một số hiện tượng kỳ lạ hôn nhân gia đình gia đình vốn không được đồng ý trong truyền thống cuội nguồn, nhưng đã dần được gật đầu về mặt xã hội, như làm mẹ đơn thân, hôn nhân gia đình đồng tính, chung sống không kết hôn, gia đình độc thân, v.v.
Giá trị gia đình Việt Nam được xem xét trên những nghành giá trị của hôn nhân gia đình và gia đình ( ý nghĩa của hôn nhân gia đình, thứ tự ưu tiên hôn nhân gia đình, gia đình trong đời sống ; mức thông dụng của hôn nhân gia đình ; sự chuẩn bị sẵn sàng kết hôn ) ; giá trị kinh tế tài chính của gia đình ( việc làm, sự giàu sang, gia tài, v.v. ) ; giá trị con cháu ( số con, giới tính của con, ý nghĩa của việc có con, đạo hiếu, v.v. ) ; giá trị đạo đức, tâm ý, tình cảm ( giá trị tình yêu, trinh tiết, sự chung thủy ; sự chăm sóc, tôn trọng, nghĩa vụ và trách nhiệm và cam kết ) ; giá trị của những mối quan hệ vợ chồng, người cao tuổi và con cháu, đặt trong toàn cảnh của những biến hóa về chủ trương, văn hóa truyền thống và hội nhập quốc tế .

3. Những giá trị cơ bản của gia đình Việt Nam từ kết quả nghiên cứu

Hôn nhân, gia đình có ý nghĩa quan trọng

Bất chấp những cảnh báo nhắc nhở gần đây về rủi ro tiềm ẩn giải thể, tan rã của hôn nhân gia đình, hôn nhân gia đình vẫn là một giá trị quan trọng ở Việt Nam lúc bấy giờ. Phần lớn những người được hỏi vẫn khẳng định chắc chắn tầm quan trọng của hôn nhân gia đình, theo đó, người trẻ tuổi đến tuổi trưởng thành nhất thiết cần lập gia đình. Tỷ lệ người đồng ý chấp thuận với việc sống độc thân thấp hơn nhiều so với số người không đồng ý chấp thuận ( Bảng 1 ). Gia đình liên tục là ưu tiên số 1 .

Bảng 1. Mức độ đồng ý với một số nhận định về ý nghĩa của hôn nhân (%)

 (N=1759)

Nguồn : Trần Thị Minh Thi, 2021 a .

Thực tế số liệu Tổng Điều tra Dân số nhà ở 2019 khẳng định chắc chắn thêm giá trị của hôn nhân gia đình, gia đình của dân cư Việt Nam. Tuổi kết hôn lần đầu của dân số Việt Nam khá trẻ ( 25,2 tuổi ), trong đó, dân số nông thôn kết hôn sớm hơn đô thị, nữ kết hôn sớm hơn nam ( Bảng 2 ). Điều đáng chú ý quan tâm là, tuổi kết hôn lần đầu đang có xu thế tăng lên trong bốn thập niên qua, cho thấy chủ nghĩa cá thể tăng lên. Vì kết hôn là một trong những sự kiện quan trọng hình thành gia đình nên việc cần chăm sóc đến đặc thù này trong việc giữ gìn sự vững chắc của thiết chế gia đình .

Bảng 2. Tuổi kết hôn trung bình lần đầu của Việt Nam, 1989-2019

Nguồn : 1 ) Kết quả tổng tìm hiểu dân số và nhà ở thời gian 0 giờ ngày 01 tháng 4 năm 2019 ; 2 ) Tổng tìm hiểu dân số và nhà ở 2009 : Cấu tuổi tuổi – giới tính và thực trạng hôn nhân gia đình của dân số Việt Nam ( Tổng cục Thống kê, 2011 ) .

Khi mở màn kết hôn, thường thì những cá thể sẽ không tính đến việc ly hôn. Thực tế, ly hôn có khuynh hướng giảm nhẹ trong một vài thập niên gần đây ở phương Tây, trong khi ly hôn ở Việt Nam vẫn tăng lên, tương tự như những vương quốc châu Á, do ở những quá trình khác nhau của hiện đại hoá và văn hoá. Ly hôn ở Việt Nam cho thấy xu thế đang tăng lên cả về số lượng và tỷ suất. Năm 2000, tỷ suất ly hôn thô là 0,66 và tăng lên 2,22 vào năm 2017. Tỷ lệ ly hôn chung đã tăng từ 0,97 năm 2000 lên 2,69 vào năm 2017 ( Bảng 3 ). Thực tế này đặt ra nhiều yếu tố cần chăm sóc về hệ quả kinh tế tài chính, văn hoá, xã hội của ly hôn, cũng như những mô hình gia đình mới hậu ly hôn .

Bảng 3. Mức độ ly hôn ở Việt Nam giai đoạn 2000-2017

Nguồn : Trần Thị Minh Thi, 2021 b .

Chọn lựa bạn đời ưu tiên các tiêu chuẩn mang tính cá nhân

Các tiêu chuẩn mang tính cá thể như tình yêu, vốn nhân lực ( học vấn, sức khỏe thể chất, nghề nghiệp ), phẩm chất cá thể ( tính cách, ngoại hình ) được cho là quan trọng hơn những tiêu chuẩn về điều kiện kèm theo kinh tế tài chính. Những giá trị mang tính tập thể như gia đình môn đăng hộ đối, nội hôn ( cùng địa phương / dân tộc bản địa ) không còn được coi trọng như trước. Điều này nói lên rằng những giá trị về tiêu chuẩn lựa chọn bạn đời tri kỷ đã có sự quy đổi rõ nét từ giá trị truyền thống cuội nguồn sang những giá trị văn minh ( Biểu đồ 1 ) .

Biểu đồ 1. Tiêu chuẩn lựa chọn bạn đời hiện nay (N=1759)1

Nguồn : Trần Thị Minh Thi, 2021 a .

Mức độ chấp nhận cởi mở dần với một số hiện tượng hôn nhân gia đình mới

Có khoảng chừng 50% ( 49,6 % ) người vấn đáp gật đầu hiện tượng kỳ lạ làm mẹ đơn thân, bộc lộ sự đổi khác trong nhận thức và sự nhân văn trong bảo vệ quyền của phụ nữ. Các gia đình đồng ý thấp với hiện tượng kỳ lạ sống độc thân ( 38,5 % ) nhưng mức đồng ý tăng dần ở nhóm mang đặc thù văn minh và phụ nữ. Gia đình Việt Nam cũng có mức gật đầu thấp, rất dè dặt với kết hôn đồng giới ( 27,7 % ), và thấp hơn ở nhóm phái mạnh, cao tuổi, học vấn thấp, dân tộc thiểu số. Chung sống không kết hôn được nhìn nhận cởi mở hơn với 67,5 % đồng ý chấp thuận. Các hình thức hôn nhân gia đình, gia đình này thường rất hiếm hoặc không có trong truyền thống lịch sử nhưng lại khá phổ cập trong những xã hội đang quy đổi từ xã hội nông nghiệp sang xã hội công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Ở Việt Nam, một bộ phận người dân, đặc biệt quan trọng là người dân tộc bản địa Kinh, trẻ tuổi, học vấn cao, ở thành thị có sự đồng ý những kiểu loại gia đình mới cao hơn .

Bảo lưu các giá trị đạo đức truyền thống, đồng thời tiếp thu những giá trị hiện đại tiến bộ

Các giá trị quan trọng trong đời sống hôn nhân gia đình, gia đình được lựa chọn và xếp trật tự ưu tiên gồm có chung thủy, yêu thương nhau, bình đẳng, nghĩa vụ và trách nhiệm, san sẻ, hòa hợp tình dục, có thu nhập, và sống riêng. Chung thủy là điều được mong đợi nhất, đặc biệt quan trọng là ở nhóm phái mạnh, dân tộc thiểu số. Gia đình Việt Nam nhìn nhận cao tầm quan trọng của tình yêu thương trong gia đình, nhưng có độc lạ với những nhóm xã hội. Dường như, những nhóm mang đặc thù tân tiến ít nhìn nhận tầm quan trọng của tình yêu thương, vì điểm trung bình thấp hơn ở nhóm dân tộc bản địa Kinh, sống ở đô thị, hay ở khu vực kinh tế tài chính tăng trưởng như Đông Nam Bộ. Nhóm mang đặc thù văn minh hơn cũng cho thấy mức sinh thấp hơn, tuổi kết hôn cao hơn ( Ban chỉ huy Tổng tìm hiểu Dân số và Nhà ở Trung ương, 2019 ), ly hôn cao hơn ( Trần Thị Minh Thi, 2021 b ). Điều này đặt ra nhu yếu cần chăm sóc trong quy trình thiết kế xây dựng, vun đắp giá trị gia đình ở những nhóm xã hội chịu ảnh hưởng tác động khác nhau của hiện đại hóa và tập tục văn hóa truyền thống. Đồng thời, những gia đình nhận thức cao về tầm quan trọng của nghĩa vụ và trách nhiệm, bình đẳng, san sẻ trong đời sống gia đình, nhất là nhóm gia đình mang nhiều đặc thù văn minh như sống ở đô thị, học vấn cao, mức sống cao, v.v. ( Bảng 4 ) .

Bảng 4. Giá trị trung bình về tầm quan trọng của các giá trị đạo đức, tâm lý, tình cảm trong hôn nhân, gia đình theo đặc trưng người trả lời (N=1789)

Mức ý nghĩa thống kê : * p < 0,01, * * p < 0,01, * * * p < 0,001 . Nguồn : Trần Thị Minh Thi, 2021 a .

Mô hình cả vợ và chồng đóng góp kinh tế gia đình là phổ biến

Đa số những gia đình cho rằng điều kiện kèm theo kinh tế tài chính quyết định hành động niềm hạnh phúc gia đình ( gần 60 % ). Vì thế, việc làm của dân cư Việt Nam lúc bấy giờ có tỷ suất rất cao. Lao động nữ chiếm 47,3 % ; nam chiếm 52,7 % tổng số lao động có việc làm năm 2019. Tỷ số việc làm trên dân số năm 2019 là 80,3 % với phái mạnh và 70,3 % với phái đẹp, thành thị thấp hơn so với nông thôn ( 67,7 % so với 79,5 % ) ( Ban chỉ huy Tổng tìm hiểu Dân số và Nhà ở Trung ương, 2019 ). Tỷ lệ phụ nữ tham gia lao động cao, chỉ thấp hơn một chút ít so với phái mạnh .
Trong kinh tế tài chính, phái mạnh được coi là trụ cột trong gia đình. Quan niệm về vai trò trụ cột kinh tế tài chính trong gia đình là người chồng cao gấp khoảng chừng 10 lần ý niệm trụ cột nên là người vợ, cho thấy kỳ vọng xã hội đặt gánh nặng và nghĩa vụ và trách nhiệm kinh tế tài chính lên người chồng cao hơn nhiều lần so với người vợ và sự dai dẳng của ý niệm truyền thống cuội nguồn về phân công lao động theo giới. Một ý niệm mang tính ngược lại với vai trò giới truyền thống lịch sử, như chồng chỉ ở nhà làm nội trợ chỉ có khoảng chừng gần ¼ số người ủng hộ. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy, người vợ có góp phần quan trọng vào kinh tế tài chính gia đình ( Bảng 5 ) .

Bảng 5. Quan niệm và thực tế về người trụ cột kinh tế trong gia đình (%)

(N=1693)

Nguồn : Trần Thị Minh Thi, 2021 a .

Điều này đặt ra yếu tố bình đẳng giới với cả phụ nữ và phái mạnh. Với phái mạnh, việc đặt kỳ vọng gánh vác vai trò trụ cột kinh tế tài chính hoàn toàn có thể là một gánh nặng tâm ý so với phái mạnh chính do không phải người phái mạnh nào cũng có vừa đủ năng lực đảm đương được những nghĩa vụ và trách nhiệm đó, nhất là trong toàn cảnh phụ nữ tham gia thoáng đãng vào thị trường lao động, cạnh tranh đối đầu với phái mạnh. Với phụ nữ, sự khác nhau giữa kỳ vọng và thực tiễn góp phần kinh tế tài chính cho thấy yếu tố về giới thậm chí còn còn lớn hơn. Thứ nhất, xã hội có vẻ như nhìn nhận vai trò kinh tế tài chính trong gia đình của phụ nữ thấp hơn thực tiễn. Thứ hai, phụ nữ được mong đợi và thực tiễn triển khai vai trò kép ở cả gia đình và xã hội. Nghiên cứu cho thấy những giá trị phân công lao động mang dấu ấn gia trưởng đặt gánh nặng kép lên người vợ còn khá đậm nét. Một mặt, người vợ được mong đợi gánh vác cùng người chồng trong tạo thu nhập cho gia đình và thừa nhận ý nghĩa của việc làm cho phụ nữ so với bình đẳng giới trong gia đình. Mặc dù đại đa số gia đình chấp thuận đồng ý rằng “ làm nội trợ cũng góp phần kinh tế tài chính tựa như như đi làm có thu nhập ” nhưng sự gật đầu này có vẻ như mới trên bề nổi vì thu nhập vẫn được đại đa số coi là một tiêu chuẩn mang lại sự bình đẳng hơn cho phụ nữ .
Mặt khác, việc làm được cho là có ý nghĩa, quan trọng hơn so với người chồng. Ví dụ, những gia đình ủng hộ quy mô vợ chồng đều đi làm nhưng nhấn mạnh vấn đề hơn vai trò chăm nom gia đình của phụ nữ, nhất là khi đã có con. Trong nghề nghiệp, những gia đình cũng có xu thế cho rằng người chồng nên được tạo điều kiện kèm theo hơn người vợ ( Bảng 6 ), nhất là ở nhóm nhân khẩu xã hội thuộc nhóm ít có đặc thù tân tiến như lớn tuổi, có trình độ học vấn thấp, mức sống thấp, là người dân tộc thiểu số, cư trú ở nông thôn, vùng kinh tế tài chính xã hội tăng trưởng chậm hơn, đặt ra những yếu tố cần chăm sóc về bình đẳng giới ở những khu vực còn lưu giữ đậm nét dấu ấn của gia trưởng, phong kiến .
Khi phụ nữ vừa đi làm góp phần kinh tế tài chính cho gia đình, vừa đảm nhiệm nghĩa vụ và trách nhiệm chính trong nội trợ chăm nom, vừa phải vượt qua được những rào cản về định kiến giới trong việc làm, sự nghiệp, trong khi những dịch vụ xã hội tương hỗ cho gia đình còn hạn chế, thì áp lực đè nén so với người phụ nữ là rất lớn. Một số hệ quả xã hội hoàn toàn có thể diễn ra, ví dụ điển hình như phụ nữ sẽ kết hôn muộn và sinh con ít hơn. Xu hướng sinh ít con hơn, kết hôn muộn hơn, hoặc không kết hôn, là xu thế của quy trình văn minh hóa. Sự trộn lẫn giá trị truyền thống lịch sử và tân tiến cũng như những kỳ vọng xã hội đang đặt ra những gánh nặng kép cả về văn hóa truyền thống và kinh tế tài chính so với phụ nữ, yên cầu cần có những giải pháp liên tục biến hóa định kiến giới và những chủ trương, dịch vụ tương hỗ phụ nữ cân đối việc làm và gia đình .

Bảng 6. Giá trị trung bình về giá trị truyền thống về nghề nghiệp và việc làm theo đặc trưng của người trả lời

Nguồn : Trần Thị Minh Thi, 2021 a .

Con cái có ý nghĩa quan trọng nhưng giá trị con cái đang biến đổi

Con cái liên tục là một giá trị quan trọng trong hôn nhân gia đình nhưng người Việt Nam lúc bấy giờ không mong ước có nhiều con, nhất là nhóm mang nhiều đặc thù tân tiến. Nhóm mong ước có nhiều con là dân tộc thiểu số, nông thôn, học vấn thấp và ở khu vực chịu ảnh hưởng tác động mạnh nhất của Nho giáo là đồng bằng sông Hồng. Nhóm lớn tuổi bộc lộ mức nhìn nhận cao vai trò quan trọng của con cháu trong duy trì vững chắc hôn nhân gia đình và không gật đầu không có con ( Bảng 7 ). Thực tế cho thấy, tổng tỷ suất sinh của dân cư Việt Nam trong 20 năm qua khá không thay đổi quanh mức sinh thay thế sửa chữa, nhưng một số ít khu vực đã có mức sinh thấp ( Ban chỉ huy Tổng tìm hiểu Dân số và Nhà ở Trung ương, 2019 ). Những người có đông con thường sinh trước năm 1976, có trình độ trung học cơ sở trở xuống, mức sống không khá giả, cư trú ở nông thôn và tập trung chuyên sâu ở 1 số ít vùng miền như đồng bằng sông Cửu Long, miền núi và trung du phía Bắc và miền Trung ( Trần Thị Minh Thi, 2021 a ) .

Bảng 7. Một số quan điểm của gia đình Việt Nam về con cái

Nguồn : Trần Thị Minh Thi, 2021 a .

Các giá trị của con cháu đang chuyển dần từ giá trị xã hội ( ưa thích con trai ) phúc lợi ( có người chăm nom khi về già ), kinh tế tài chính ( có nguồn lao động ) sang giá trị tâm lý-tình cảm ( kết nối hôn nhân gia đình, triển khai xong bản thân ). Nhóm mang những đặc thù truyền thống lịch sử, có trình độ tân tiến hóa thấp, thì coi trọng giá trị kinh tế tài chính của con cháu nhất, gồm có, nhóm lớn tuổi nhất, học vấn thấp, dân tộc thiểu số, nhóm thuộc khu vực kinh tế tài chính hộ gia đình, tư nhân hay liên kết kinh doanh, nhóm góa, li thân và li hôn, mức sống nghèo, và những khu vực kinh tế tài chính tăng trưởng chậm hơn như Tây Nguyên và đồng bằng sông Cửu Long. Theo giới tính, phái đẹp coi trọng giá trị kinh tế tài chính của con cháu hơn phái mạnh ( Trần Thị Minh Thi, 2021 a ) .

Giáo dục con trong gia đình có khác biệt giới

Trong việc giáo dục con lúc bấy giờ, đại đa số người vấn đáp cho rằng đây là nghĩa vụ và trách nhiệm chung của hai vợ chồng nhưng một bộ phận người dân vẫn coi đó là nghĩa vụ và trách nhiệm chính của người vợ. Theo giới, phụ nữ tôn vinh vai trò của chính mình trong việc nuôi dạy con cháu hơn phái mạnh. Mức điểm trung bình phái mạnh dành cho ý niệm “ nuôi dạy con là nghĩa vụ và trách nhiệm chung của hai vợ chồng ” là 4,44 điểm, cao hơn so với phụ nữ ( 4,35 điểm ). Ngược lại, ý niệm vợ nên chịu nghĩa vụ và trách nhiệm chính trong nuôi dạy con cháu thì phụ nữ chấp thuận đồng ý ở mức 3,17 điểm và nam đồng ý chấp thuận ở mức 2,95 điểm. Những người trẻ, học vấn cao, dân tộc thiểu số, có cách nhìn văn minh hơn và bình đẳng hơn về việc nuôi dạy con cháu theo hướng là nghĩa vụ và trách nhiệm của hai vợ chồng chứ không phải của phụ nữ. Ví dụ, mức độ đồng ý chấp thuận của nhóm trẻ nhất, sinh năm 1986 – nay, với nhận định và đánh giá “ vợ nên chịu nghĩa vụ và trách nhiệm chính trong nuôi dạy con ” chỉ là 2,82 điểm, thấp hơn so với những nhóm sinh trước đó ( trên 3 điểm ). Như vậy, chính phụ nữ là nhóm đối tượng người dùng bảo lưu cách nhìn truyền thống lịch sử hơn về việc phân công nuôi dạy con cháu trong gia đình giữa vợ và chồng và điều này hoàn toàn có thể tạo ra gánh nặng và áp lực đè nén cho chính họ .
Trong việc giáo dục đạo đức cho con cháu, cha mẹ chú trọng giáo dục những đức tính tốt đẹp cho cả con trai và con gái, không có sự phân biệt theo giới tính của con, trong đó cha mẹ coi trọng nhất việc con cháu nghe lời và khéo cư xử với tỷ suất lựa chọn gần như tuyệt đối. Ngược lại, việc cha mẹ dạy con làm những việc làm nhà có sự phân biệt theo giới một cách rõ nét. Cha mẹ thường dạy con gái hai việc làm thường được gắn cho phụ nữ gồm quét dọn nhà cửa và nấu ăn, may vá trong khi việc thay thế sửa chữa những đồ vật trong gia đình, cha mẹ thường dạy con trai nhiều hơn. Cách thức giáo dục này của cha mẹ hoàn toàn có thể góp thêm phần hình thành ý niệm về sự phân công lao động theo giới của con cháu sau này .

Xu hướng hạt nhân hóa gia đình có biến đổi

Số liệu cho thấy gia đình Việt Nam đang theo xu thế hạt nhân hóa, giảm dần về quy mô, nhất là ở khu vực văn minh như đô thị. Năm 2009, trung bình có 3,66 người / hộ, trong đó, đô thị là 3,78 người / hộ và nông thôn là 3,84 người / hộ. Năm 2019, quy mô giảm xuống còn 3,6 người / hộ ( chung ), 3,4 người / hộ ( đô thị ) và 3,6 người / hộ ( nông thôn ) ( Ban chỉ huy Tổng tìm hiểu Dân số và Nhà ở Trung ương, 2019 ). Nghiên cứu này cho thấy khuynh hướng tựa như, gia đình hạt nhân gồm cha mẹ và con cháu, hoặc ông bà với cháu, hoặc chỉ hai vợ chồng chiếm đa phần. Gia đình hạt nhân có khuynh hướng mạnh hơn ở những khu vực đô thị .
Điều đáng chú ý quan tâm là, mong ước sống chung nhiều thế hệ không còn mang tính thông dụng. Số lượng người cao tuổi ( NCT ) sống riêng ngày càng tăng cao. NCT mang nhiều đặc thù hiện đại hóa như sống ở khu vực đô thị có mong ước sống riêng cao hơn nhiều so với những người ở khu vực nông thôn. Tỷ lệ những người trẻ sống trong gia đình nhiều thế hệ ở thành thị cao hơn và có khuynh hướng ngược lại ở những người lớn tuổi hơn do sức ép nhà ở thành phố, di cư nông thôn-đô thị ( Trần Thị Minh Thi, 2021 a ). Đây là một đổi khác lớn so với hệ giá trị gia đình Việt Nam trong lịch sử vẻ vang .

Hiếu thảo là giá trị bền vững nhưng đang có sự biến đổi về cách thức biểu hiện

Gia đình Việt Nam bộc lộ mức độ kết nối cao về tình cảm, chăm nom giữa cha mẹ và con cháu. Trong nghĩa vụ và trách nhiệm chăm nom cha mẹ già, theo văn hóa truyền thống truyền thống lịch sử, con trai cả hoặc con trai út được kỳ vọng sẽ chăm nom phụng dưỡng cha mẹ. Nghiên cứu này cho thấy những người trẻ hơn mong ước toàn bộ con cháu chăm nom cha mẹ già chứ không đơn cử là người con nào. Kỳ vọng sống cùng con trai cả khi về già giảm dần ở những người trẻ tuổi hơn. Sự chăm nom của con cháu dành cho cha mẹ cao tuổi lúc bấy giờ đang chuyển từ chăm nom trực tiếp hàng ngày sang chăm nom gián tiếp qua tương hỗ kinh tế tài chính, chăm sóc đời sống tâm ý, tình cảm, chăm nom sức khỏe thể chất. Mức trợ giúp kinh tế tài chính của con cháu cho cha mẹ già tăng dần theo tuổi ( Biểu đồ 2 ). Mức phân phối hoặc nhận trợ giúp việc làm nhà từ cha mẹ là ngang nhau ở mọi mức độ trợ giúp, cho thấy sự tương hỗ liên thế hệ ở Việt Nam là khá mạnh. Sự trợ giúp từ cha mẹ cho con cháu cao hơn khi con cháu trẻ tuổi hơn. Chăm sóc ý thức cho NCT bằng hình thức thăm hỏi động viên, gọi điện thoại cảm ứng, hoàn toàn có thể trải qua những hoạt động giải trí tập thể của gia đình, tham gia những sự kiện gia đình, v.v.

Biểu đồ 2. Trợ giúp tiền bạc, vật chất giữa cha mẹ – con cái

Nguồn : Trần Thị Minh Thi, 2021 a .

Gắn kết gia đình với cộng đồng, quốc gia, dân tộc

Gia đình gật đầu mức độ cao về mối quan hệ kết nối với dòng họ. Mức độ chấp thuận đồng ý của người vấn đáp với đánh giá và nhận định “ mỗi gia đình, thành viên cần luôn kết nối với dòng họ để trợ giúp lẫn nhau ” có điểm trung bình trên 4/5, rất cao. Nhóm phái mạnh, cao tuổi hơn, cư trú ở đô thị, Đông Nam Bộ, Tây Nguyên, Duyên hải miền Trung có mức chấp thuận đồng ý với việc giữ gìn nền nếp gia phong cho con cháu cao hơn. So với điểm trung bình về mức độ kết nối với dòng họ, mức độ kết nối giữa gia đình với hội đồng là thấp hơn. Cụ thể, điểm trung bình về nhận định và đánh giá “ Bạn bè xóm giềng trợ giúp bất kỳ khi nào tôi cần ” là 3,52 / 5 điểm. Mức độ tham gia những hoạt động giải trí hội đồng của gia đình và thành viên gia đình là 3,54, cho thấy tính hội đồng của dân cư Việt Nam đang giảm sút .
Nhóm mang nhiều đặc thù truyền thống cuội nguồn như cao tuổi, nông thôn, học vấn thấp, nghèo, dân tộc thiểu số thì có sự kết nối với dòng họ cao hơn, tính hội đồng cao hơn những nhóm có đặc thù tân tiến. Điều này chứng tỏ, mức độ hiện đại hóa, tự chủ, tính cá thể hóa cao hơn sẽ làm giảm nhu yếu kết nối với dòng họ, hội đồng của mỗi cá thể và gia đình ( Trần Thị Minh Thi, 2021 a ) .

Giá trị gia đình có sự biến thiên theo các vùng kinh tế xã hội

Các khu vực kinh tế-xã hội cho thấy sự biến thiên về giá trị gia đình do ở những tiến trình khác nhau của tăng trưởng và chịu tác động ảnh hưởng của văn hoá nội sinh tại khu vực đó .
Khu vực ảnh hưởng tác động mạnh của Nho giáo ( đồng bằng sông Hồng ) nhìn nhận cao giá trị con cháu trong duy trì bền vững và kiên cố hôn nhân gia đình, mong ước nhiều con và bảo tồn cách nhìn truyền thống nhất về con cháu so với những vùng khác trên cả nước. Khu vực này coi trọng giá trị xã hội của con cháu, cho thấy mức ảnh hưởng tác động của trọng nam khinh nữ khá can đảm và mạnh mẽ ở vùng này do ảnh hưởng tác động của Nho giáo. Gia đình ở đồng bằng sông Hồng cũng cho thấy mức độ ủng hộ với việc giữ gìn nền nếp gia phong cho con cháu cao, có sự kết nối hội đồng cao hơn. Các gia đình thuộc đồng bằng sông Hồng cho thấy sự giằng co giữa những giá trị truyền thống cuội nguồn và tân tiến ( Trần Thị Minh Thi, 2021 ) .
Trong khi đó, những gia đình thuộc khu vực đồng bằng sông Cửu Long có xu thế đồng ý hiện tượng kỳ lạ sống độc thân với tỷ suất thấp nhất. Các gia đình khu vực này trong thực tiễn nhiều con, coi giá trị kinh tế tài chính, giá trị phúc lợi ( có con để có người chăm nom khi về già ) của con cháu là những giá trị quan trọng. Họ biểu lộ sự kết nối hội đồng cao .
Các gia đình cư trú ở khu vực Tây Nguyên cho thấy khuynh hướng đồng ý hôn nhân gia đình đồng giới thấp nhất. Khu vực này nhìn nhận cao nhất tầm quan trọng của giá trị nội hôn trong hôn nhân gia đình như gia đình tương đương về thực trạng và kết hôn với người cùng địa phương / dân tộc bản địa. Điều này khá tương đương với đặc thù văn hóa truyền thống địa phương của khu vực này. Người dân khu vực này coi trọng giá trị kinh tế tài chính, giá trị phúc lợi của việc có con để có người chăm nom khi về già, mong ước lệ thuộc vào con cháu khi về già. Gia đình khu vực này có sự kết nối hội đồng cao .
Các gia đình ở khu vực Đông Nam Bộ ( Thành phố Hồ Chí Minh ) có đặc thù điển hình nổi bật so với những khu vực khác về mức độ đồng ý cao những giá trị văn minh của hôn nhân gia đình và gia đình. Mức độ hiện đại hóa và chủ nghĩa cá thể bộc lộ mạnh nhất so với những khu vực khác. Chẳng hạn, gia đình ở khu vực này có điểm số trung bình cao nhất trong ủng hộ những giá trị san sẻ, lắng nghe ( 4,34 / 5 ). Mức độ gật đầu những hiện tượng kỳ lạ mới, trong đó có sống độc thân, ủng hộ không sinh con khi kết hôn, hiện tượng kỳ lạ làm mẹ đơn thân, hôn nhân gia đình đồng giới, chung sống không kết hôn đều cao hơn so với những khu vực khác ( Biểu đồ 3, 4, 5 ). Gia đình khu vực này cũng tôn vinh nhất giá trị tình cảm của con cháu và nhìn nhận giá trị phúc lợi thấp nhất. Đồng thời, mức độ ủng hộ quan điểm bình đẳng trai gái rõ ràng nhất ở những gia đình thuộc Đông Nam Bộ .

Nguồn : Trần Thị Minh Thi, 2021 a

Theo khu vực cư trú nông thôn và đô thị, người dân nông thôn bộc lộ sự bảo lưu đậm nét những giá trị hôn nhân gia đình, gia đình truyền thống lịch sử như có quan điểm giữ gìn nền nếp gia phong cho con cháu cao và có sự kết nối hội đồng cao hơn. Gia đình nông thôn vừa đồng ý những giá trị văn minh như cả vợ và chồng đều phải góp phần thu nhập cho gia đình, phụ nữ có việc làm để có vị trí bình đẳng vừa đồng thời cho rằng, phụ nữ cần gia đình hơn việc làm, người chồng nên được tạo điều kiện kèm theo trong nghề nghiệp hơn người vợ, khi có con phụ nữ nên lui về chăm nom gia đình hơn. Gia đình nông thôn Việt Nam hướng nhiều vào giá trị con cháu truyền thống cuội nguồn, ví dụ, coi trọng giá trị con cháu trong duy trì bền vững và kiên cố hôn nhân gia đình, coi trọng việc có con để làm hài lòng cha mẹ và coi trọng giá trị phúc lợi của con cháu. Nhóm gia đình này mong ước nhiều con và trong thực tiễn nhiều con hơn những gia đình ở khu vực đô thị .
Trong khi đó, những gia đình ở đô thị có mức độ ủng hộ cao hơn với những giá trị văn minh như không sinh con khi kết hôn, sống độc thân, hôn nhân gia đình đồng giới, làm mẹ đơn thân, chung sống không kết hôn. Các gia đình ở đô thị đề cao giá trị tình cảm của con cháu, nhìn nhận giá trị phúc lợi thấp hơn. Người dân thành thị cũng ưa thích những giá trị của đời sống vợ chồng riêng tư trong bảo vệ sự vững chắc gia đình và mong ước sống riêng khi về già cao hơn nhiều so với những gia đình nông thôn .
Những độc lạ này đặt ra nhu yếu cần chú ý quan tâm tới những giá trị của nhóm thuộc khu vực tăng trưởng chậm hơn trong văn minh hóa để hoàn toàn có thể liên tục vun đắp những giá trị truyền thống lịch sử tốt đẹp đang bảo lưu rõ nét ở khu vực này. Đồng thời, có những tương hỗ về dịch vụ xã hội, tư vấn xã hội cho những nhóm tân tiến, đang có xu thế theo những giá trị tân tiến của gia đình để một mặt phát huy sự tự do cá thể, cởi mở trong ý niệm, một mặt, hạn chế những tác động ảnh hưởng xấu đi của chủ nghĩa cá thể, lối sống tận hưởng, ích kỷ .

Khác biệt giới rõ nét trong giá trị gia đình

Trong lựa chọn bạn đời tri kỷ, nữ nhìn nhận tầm quan trọng của giá trị truyền thống cuội nguồn trong hôn nhân gia đình như gia đình tương đương về thực trạng và kết hôn với người cùng địa phương / dân tộc bản địa cao hơn. Nữ giới cũng có khuynh hướng đề cao giá trị vật chất hơn phái mạnh ( 76,6 % phụ nữ và 48,8 % phái mạnh chọn thu nhập là tiêu chuẩn quan trọng để kết hôn ). Tỷ lệ phụ nữ chọn việc làm là tiêu chuẩn quan trọng để lựa chọn bạn đời cũng cao hơn phái mạnh ( 85 % so với 69 % ). Giá trị này có vẻ như khá xuyên suốt từ truyền thống cuội nguồn tới văn minh theo khuôn mẫu phụ nữ chăm sóc nhiều hơn tới những điều kiện kèm theo năng lực, kinh tế tài chính của một nửa yêu thương, còn phái mạnh có khuynh hướng chăm sóc nhiều hơn tới phẩm hạnh, ngoại hình, sức khoẻ của người một nửa yêu thương .
Có thực tiễn là nữ giới tự trói buộc, tự định kiến mình trong những khuôn vàng thước ngọc của quan điểm giới trước đây. Phụ nữ tôn vinh tầm quan trọng của trinh tiết và tự đưa ra những chuẩn mực về trinh tiết khắc nghiệt hơn phái mạnh. Ví dụ, tỷ suất phụ nữ đồng ý chấp thuận với nhận định và đánh giá ” không còn trinh tiết khi kết hôn là một điều đáng xấu hổ với phụ nữ ” là 42 %, trong khi phái mạnh là 33 %. Trong khi phụ nữ có vẻ như tự nghiêm khắc với chính mình trong những đánh giá và nhận định tương quan đến trinh tiết, thì phái mạnh lại có cái nhìn rộng lượng hơn. Có 52,7 % phái mạnh đồng ý chấp thuận với đánh giá và nhận định ” Phụ nữ quan hệ tình dục trước hôn nhân gia đình là thông thường “, cao hơn so với của phụ nữ ( 41 % ). Trinh tiết ít quan trọng hơn ở những nhóm có đặc thù tân tiến hơn như sống ở đô thị, học vấn cao, mức sống khá giả, nhóm trẻ tuổi, dân tộc bản địa Kinh, đi làm, nhóm những vùng kinh tế tài chính tăng trưởng như Đông Nam Bộ ( Trần Thị Minh Thi, 2021 a ) .
Đồng thời, phụ nữ Việt Nam đang có khuynh hướng giải phóng tư tưởng khá can đảm và mạnh mẽ, có nhiều quan điểm văn minh và cởi mở về hôn nhân gia đình và gia đình, thoát li khỏi những định kiến giới và phân công vai trò giới truyền thống lịch sử qua việc biểu lộ xu thế chấp thuận đồng ý nhiều hơn so với phái mạnh ở những giá trị tân tiến. Chẳng hạn, số phụ nữ thích sống độc thân và không lập gia đình, ủng hộ làm mẹ đơn thân cao hơn phái mạnh ( 16,6 % so với 10 % ) và tỷ suất nữ chấp thuận đồng ý với đánh giá và nhận định về quy mô hôn nhân gia đình truyền thống lịch sử “ Thanh niên đến tuổi trưởng thành nhất thiết cần lập gia đình ” thấp hơn so với nam ( 35,8 % so với 55,6 % ). Điều này cho thấy xu thế muốn phá vỡ những khuôn mẫu giới truyền thống cuội nguồn của phụ nữ Việt Nam, cũng như nhận thức về tự do, bình đẳng giới, chủ nghĩa cá thể của phụ nữ cao hơn trong khi phái mạnh vẫn muốn duy trì khuôn mẫu hôn nhân gia đình truyền thống cuội nguồn, trong đó bảo vệ quyền gia trưởng cho phái mạnh .
Đối với phái mạnh, có vẻ như đang trong xung đột của hệ giá trị cũ và mới, và mức độ gật đầu việc giảm dần vai trò và lời nói của mình theo chính sách gia trưởng chậm hơn so với mức độ phụ nữ nhận thức được quyền bình đẳng và vị thế của mình trong gia đình và xã hội. Nam giới vẫn thiên về bảo lưu những giá trị gia đình, vai trò giới truyền thống lịch sử. Chẳng hạn, tỷ suất phái mạnh ủng hộ việc đến tuổi trưởng thành nhất thiết cần lập gia đình và cho rằng khi có con, phụ nữ nên lui về chăm nom gia đình cao hơn so với phái đẹp. Nam giới cũng mong đợi sự chung thủy trong quan hệ vợ chồng nhiều hơn ( Trần Thị Minh Thi, 2021 a ) .

4. Các giá trị gia đình cần quan tâm trong bối cảnh mới

Bối cảnh mới lúc bấy giờ như kỹ thuật số, cách mạng công nghiệp 4.0, sự bùng nổ của internet và mạng xã hội, v.v. đặt ra nhu yếu cần có cách nhìn mới, “ động ” hơn về mối quan hệ của thiết chế gia đình với những thiết chế xã hội khác như kinh tế tài chính, văn hóa truyền thống, chính trị, v.v., tìm hiểu và khám phá và thôi thúc vai trò và sự tham gia của gia đình vào những quy trình tăng trưởng xã hội vững chắc, vì những tiềm năng và động lực tăng trưởng lúc bấy giờ đều nhấn mạnh vấn đề đến tác nhân tăng trưởng con người, cũng chính là bảo vệ sự không thay đổi và tăng trưởng của gia đình, nơi mỗi cá thể con người của xã hội sinh ra, lớn lên và trưởng thành .
Cách mạng công nghệ tiên tiến lần thứ 4 với đặc thù là sự phối hợp một cách sâu rộng những nghành nghề dịch vụ khoa học công nghệ tiên tiến sẽ có những ảnh hưởng tác động trực tiếp đến quan hệ hôn nhân gia đình và gia đình Việt Nam. Việc bùng nổ những thiết bị mưu trí khiến cá thể thuận tiện đắm chìm trong quốc tế vô tận ảo và giảm sút những tiếp xúc trực tiếp trong gia đình và xã hội. Khả năng liên kết thực và ảo, tạo nên một quốc tế phẳng khiến lối sống, xúc cảm, ứng xử, hệ giá trị của con người và đặc biệt quan trọng là sự duy trì những quan hệ xã hội thực sự bị đảo lộn. Trí tuệ tự tạo và tự động hóa một mặt, mang lại tiềm năng lớn giải phóng sức lao động của con người, nhưng mặt khác, đang tạo nên một quốc tế tình yêu, hôn nhân gia đình ảo-như robot tình dục, hẹn hò trực tuyến, v.v. có rủi ro tiềm ẩn tạo nên một thế hệ trẻ không cần tình yêu, thậm chí còn không cần cả tình dục, gia đình, con cháu, và rình rập đe dọa trực tiếp đến sự sống sót và bền vững và kiên cố của những quan hệ gia đình trong quốc tế thực. Thực tế, 1 số ít vương quốc trên quốc tế đã ghi nhận hiện tượng kỳ lạ hẹn hò và cưới robot tình dục hoặc một thế hệ trẻ đắm chìm trong quốc tế công nghệ tiên tiến mà lảng tránh đời sống thực. Đây là một nét rất mới của toàn cảnh quy đổi cần chăm sóc .
Thách thức lớn nhất so với gia đình Việt Nam trong những năm đầu của thế kỷ XXI vẫn là việc làm thế nào vừa tiếp thu những giá trị nhân văn mới trong xu thế hội nhập với hội đồng quốc tế, lại vừa phải giữ được truyền thống dân tộc bản địa và phát huy được những giá trị truyền thống lịch sử tốt đẹp của gia đình Việt Nam, tạo điều kiện kèm theo cho sự không thay đổi và tăng trưởng lâu dài hơn của quốc gia .
Những giá trị gia đình được định hình thông suốt và thống nhất trong những văn kiện Đại hội Đảng là “ ấm no ”, “ tân tiến ”, “ niềm hạnh phúc ”, “ văn minh ”, “ bình đẳng ”. Đây là những giá trị quan trọng, mang hàm nghĩa rộng mà đời sống xã hội có những biểu lộ đơn cử hơn. Các hiệu quả điều tra và nghiên cứu về giá trị gia đình Việt Nam lúc bấy giờ cho thấy rõ nét những biểu lộ đa dạng chủng loại của giá trị gia đình truyền thống cuội nguồn và giá trị gia đình văn minh, sự vững chắc của văn hóa truyền thống trong hiện đại hóa, sự quy đổi từ giá trị văn minh sang hậu hiện đại, độc lạ giới, và sự tác động ảnh hưởng của quy trình thể chế hóa mạng lưới hệ thống pháp lý và chủ trương đến hình thành những giá trị và ý niệm mới của những gia đình .

Từ bối cảnh quốc tế, văn hóa, kinh tế, xã hội hiện nay, bài viết này khuyến nghị bốn giá trị gia đình quan trọng cần quan tâm trong giai đoạn tới là an toàn, thịnh vượng, bình đẳng, trách nhiệm.

An toàn: Gia đình trước hết và quan trọng nhất là môi trường sống lành mạnh, yêu thương, không có bạo lực, xâm hại, xao lãng, nơi cá nhân tìm về khi gặp khó khăn, giúp cá nhân không xa lánh xã hội và rơi vào các thách thức khó khăn kế tiếp, cân bằng tâm lý-tình cảm cho cá nhân trước áp lực cuộc sống. Gia đình đồng thời phải có khả năng phòng vệ, chống chịu trước những thách thức và rủi ro như thiên tai, dịch bệnh, cũng như các tình huống bất ngờ. Xu hướng người dân tự an sinh cho gia đình và bản thân khá phổ biến. Vì thế, gia đình đang là nguồn lực an sinh xã hội quan trọng, chia sẻ gánh nặng an sinh xã hội với nhà nước. Đồng thời, những hỗ trợ của nhà nước thông qua các chính sách an sinh trực tiếp cho các thành viên gia đình như trợ cấp xã hội, lương, việc làm, xóa đói giảm nghèo hay các chính sách an sinh xã hội gián tiếp như dịch vụ xã hội như giáo dục, y tế cần tiếp tục hoàn thiện, có tính bao phủ cao hơn.

Tính đến hết ngày 30/11/2020, số người tham gia bảo hiểm xã hội khoảng chừng 15,886 triệu người, đạt tỷ suất 32,3 % so với lực lượng lao động trong độ tuổi. Số người tham gia bảo hiểm y tế là 86.888 nghìn người, đạt tỷ suất bao trùm 90,1 % dân số2. Hiện nay, có khoảng chừng 3,1 triệu người được nhận lương hưu và trợ cấp bảo hiểm xã hội trong tổng số khoảng chừng 12 triệu người cao tuổi, chiếm khoảng chừng 25,8 % và khoảng chừng khoảng chừng 3,2 triệu NCT, chiếm 26,7 % tổng dân số cao tuổi, nhận trợ cấp xã hội hoặc trợ cấp người có công với cách mạng hàng tháng3. Do đó, cả trợ cấp xã hội và lương hưu hoàn toàn có thể chi trả cho khoảng chừng 50% số NCT dưới dạng một số ít hình thức tương hỗ hàng tháng. Khoảng 50 % NCT còn lại phải sống dựa vào gia đình và tự tương hỗ bản thân .

Thịnh vượng: Sự an toàn của gia đình gắn liền với điều kiện kinh tế. Đời sống kinh tế, phúc lợi gia đình Việt Nam trên các khía cạnh nhà ở, tiện nghi, thu nhập, chi tiêu đã tăng khá mạnh mẽ từ sau thời kỳ Đổi mới. Thu nhập bình quân đầu người một tháng hiện nay là 4,295 triệu đồng, trong đó đô thị cao hơn rõ so với nông thôn (6,022 triệu đồng so với 3,399 triệu đồng) (Tổng cục Thống kê, 2019). Theo niên giám thống kê năm 2019, chủ hộ là nữ có thu nhập bình quân cao hơn chủ hộ là nam giới (4,828 triệu đồng so với 4,132 triệu đồng) (Tổng cục Thống kê, 2020). Khi Việt Nam đã trở thành nước có thu nhập trung bình, Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XIII nhấn mạnh khát vọng phát triển Việt Nam cường thịnh, thì xây dựng khát vọng thịnh vượng của gia đình là phù hợp với chiều hướng phát triển. Xây dựng gia đình Việt Nam thịnh vượng cũng là đảm bảo thêm một lớp an sinh từ gia đình, tăng khả năng chống chịu rủi ro, an toàn cho gia đình.

Trách nhiệm của gia đình được thể hiện trong các hoạt động gia đình (việc sinh con, chăm sóc các thành viên, giáo dục con cái và với cộng đồng, xã hội. Xây dựng gia đình trách nhiệm là điều kiện để xây dựng gia đình kiểu mẫu “ông bà, cha mẹ mẫu mực, con cháu thảo hiền, vợ chồng hoà thuận, anh chị em đoàn kết, thương yêu nhau”.

Với đặc thù mức sinh và giá trị con cháu lúc bấy giờ, chủ trương dân số đã có những kiểm soát và điều chỉnh quan trọng, duy trì vững chãi mức sinh thay thế sửa chữa, mỗi cặp vợ chồng sinh đủ hai con. Mức sinh của khu vực đô thị luôn thấp hơn mức sinh thay thế sửa chữa trong nhiều năm, trong khi mức sinh ở khu vực nông thôn giao động khá phức tạp ( Ban chỉ huy Tổng tìm hiểu Dân số và Nhà ở Trung ương, 2019 ) thì giữ gìn ý nghĩa của giá trị con cháu là thiết yếu .
Dân số Việt Nam đang già hóa nhanh gọn, tuổi thọ ngày càng cao nên số lượng người cao tuổi ngày càng tăng trong toàn cảnh mức sinh giảm kéo theo lực lượng chăm nom giảm, phụ nữ – người chăm nom chính trong gia đình, tham gia ngày càng nhiều hơn vào thị trường lao động, trong toàn cảnh mạng lưới hệ thống dịch vụ chăm nom còn hạn chế. Điều này đặt ra nhu yếu thiết kế xây dựng những kế hoạch vương quốc tổng lực chăm nom và phát huy vai trò NCT tương thích với nền tảng kinh tế tài chính xã hội và văn hóa truyền thống lúc bấy giờ. Bên cạnh việc hoàn thành xong mạng lưới hệ thống chủ trương chăm nom dài hạn, vai trò, nghĩa vụ và trách nhiệm của gia đình là khó hoàn toàn có thể sửa chữa thay thế .
Với vai trò quan trọng trong giáo dục trẻ nhỏ, hình thành nhân cách trẻ nhỏ, góp thêm phần quan trọng trong thiết kế xây dựng chất lượng nguồn nhân lực cho xã hội cũng như sự không thay đổi của những quan hệ gia đình, việc chăm sóc củng cố công dụng giáo dục của gia đình, kiến thiết xây dựng mối quan hệ mới giữa cha mẹ và con cháu trên cơ sở tiếp thu những giá trị nhân văn mới và thừa kế những giá trị tốt đẹp của gia đình Việt Nam truyền thống cuội nguồn là cực kỳ quan trọng. Hiện nay, giáo dục con cháu trong gia đình vẫn hầu hết hướng tới những giá trị cốt lõi và lối sống truyền thống lịch sử như trung thực, hiếu thảo, yêu quý, tiết kiệm chi phí với chiêu thức giáo dục truyền thống lịch sử như làm gương, khuyên nhủ, và nhiều gia đình còn lúng túng trong xác lập nội dung và giải pháp giáo dục con cháu trong toàn cảnh bùng nổ thông tin, khoảng trống mạng và khoảng trống xã hội đang biến hóa can đảm và mạnh mẽ .

Bình đẳng giới: Trong hôn nhân và gia đình, đã có những dấu hiệu đáng mừng đánh dấu sự thể hiện vai trò cùng làm chủ gia đình của người phụ nữ, bước đầu khẳng định sự tồn tại của bình đẳng giới trong gia đình, cho dù sự biến đổi này diễn ra chưa mạnh và đồng đều ở tất cả các loại hình công việc và các nhóm xã hội. Bình đẳng giới trong gia đình rõ nét hơn ở khu vực thành thị, ở nhóm dân cư có trình độ học vấn cao, ở những gia đình mà người vợ có đóng góp nhiều hơn (so với người chồng) vào kinh tế hộ gia đình. Phụ nữ, khác với nam giới, là phải đảm nhiệm trách nhiệm gia đình với các chuẩn mực xã hội và văn hóa liên quan đến việc làm mẹ, và phải xác định ưu tiên giữa “công việc” và “gia đình”, vì nó là hai không gian riêng biệt. Vì thế, hỗ trợ phụ nữ tự thoát khỏi các định kiến xã hội từ cộng đồng và từ chính bản thân về những khắt khe trong hành vi hôn nhân và gia đình, hướng phụ nữ tới những giá trị được tôn trọng, được hạnh phúc, và tự thể hiện bản thân, đồng thời đóng góp tốt cho xã hội.

Ghi chú

1. Trong điều tra và nghiên cứu này, sự chấp thuận đồng ý với những đánh giá và nhận định được thiết kế xây dựng theo thang đo Likert 5 mức độ : 1 ) Hoàn toàn không quan trọng, 2 ) Không quan trọng, 3 ) Nửa quan trọng, nửa không, 4 ) Quan trọng, và 5 ) Rất quan trọng. Giá trị trung bình ( mean ) có giá trị càng lớn và tiến về 5 thì mức độ quan trọng / chấp thuận đồng ý càng cao. Ngược lại, giá trị trung bình của những nhìn nhận càng tiến về 1 thì mức độ quan trọng / chấp thuận đồng ý càng thấp .
2. https://baohiemxahoi.gov.vn/tintuc/Pages/hoat-dong-he-thong-bao-hiem-xa-hoi.aspx?ItemID = 5916 và CateID = 52 ) .
3. http://baochinhphu.vn/Thoi-su/Nam-2021-Tat-ca-nguoi-cao-tuoi-deu-co-BHYT/419886.vgp .

Tài liệu trích dẫn

Ban chỉ huy Tổng tìm hiểu Dân số và Nhà ở Trung ương. 2019. Kết quả Tổng tìm hiểu Dân số và Nhà ở thời gian 0 giờ ngày 01 tháng 4 năm 2019. Nxb. Thống kê. Thành Phố Hà Nội .
Beck, U. and Beck-Gernsheim, E. 2002. Individualization : Institutionalized Individualism and its Social and Political Consequences. SAGE Publications Ltd. 2002. DOI : http://dx.doi.org/10.4135/9781446218693 .
Beck, U. 1992. Risk Society : Towards a New Modernity. Translated by Ritter, Mark. London : Sage Publications. ISBN 978 – 0-8039 – 8346 – 5 .
Inglehart, R. 1997. Modernization and Postmodernization : Cultural, Economic and Political Change in Societies. Princeton, NJ : Princeton University Press .
Inglehart, Ronald F., Baker, Wayne E. 2000. “ Modernization, Cultural Change, and the Persistance of Traditional Values ”. American Sociological Review, Vol 65, Feb 2000, pp. 19-51 .
Inglehart, Ronald, F. 2000. “ Globalization and Postmodern Values ”. The Washington Quarterly, Vol. 23, No. 1, pp. 215 – 228 .
Kluckhohn, C. 1951. “ Values and Value-orientations in the Theory of kích hoạt. An Exploration in Definition and Classification ”. In T. Parsons và A. Shils ( Ed. ), Toward a General Theory of Action, pp. 390 – 415. Havard University Press
Rokeach, M. 1979. Understanding Human Values : Individual and Societal. New York : Free Press .
Rokeach, M. 1973. The Nature of Human Values. New York : Free Press .
Schwartz, S. H. 1992. “ Universals in the content and structure of values : Theory and empirical tests in 20 countries ”. In M. Zanna ( Ed. ), Advances in experimental social psychology ( Vol. 25, pp. 1-65 ). New York : Academic Press .
Schwartz, S. H. 2006. “ Value orientations : Measurement, antecedents and consequences across nations ”. In Jowell, R., Roberts, C., Fitzgerald, R. và Eva, G. ( Eds. ) Measuring attitudes cross-nationally – lessons from the European Social Survey ( pp. 169 – 203 ). London, UK : Sage .
Schwartz, S. H. 1996. “ Value priorities and behavior : Applying a theory of integrated value systems ”. In C. Seligman, J. M. Olson, và M. P. Zanna ( Eds. ). The psychology of values : The Ontario symposium ( Vol. 8, pp. 1-24 ). Hillsdale, NJ : Lawrence Erlbaum .
Schwartz, Shalom, H. 2012. An Over view of the Schwartz Theory of BasicValues. Online Readings in Psychology and Culture. http://dx.doi.org/10.9707/2307- 0919.1116 .
Tổng cục Thống kê. 2011. Tổng tìm hiểu dân số và nhà ở Việt Nam năm 2009. Mức sinh và mức chết ở Việt Nam : Thực trạng, khuynh hướng và những độc lạ .
Tổng cục Thống kê. 2020. Niên giám Thống kê Việt Nam năm 2019. Nxb. Thống kê .

Trần Thị Minh Thi (chủ biên). 2021a. Những giá trị cơ bản của gia đình Việt Nam đương đại. Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội.

Tran Thi Minh Thi. 2021 b. “ Complex Transformation of Divorce in Vietnam under the Forces of Modernization and Individualism ”. International Journal of Asian Studies 18, no. 2 ( 2021 ) : 225 – 45. doi : 10.1017 / S1479591421000024 .

Nguồn: Tạp chí Nghiên cứu Gia đình và Giới. Quyển 31, số 2, tr.13-32

Source: https://mix166.vn
Category: Gia Đình